Podstawy uznania za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych

Zgodnie z przepisem art. 1 ust. 1ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami)., uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom. Przepis ust. 1 stosuje się również, jeżeli czyn został popełniony w celu uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność, o której mowa w tym przepisie (art. 1 ust. 2 cyt. ustawy). Nie ulega zatem wątpliwości, że stwierdzenie nieważności orzeczenia może nastąpić jedynie w sytuacji:

1) jeśli czyn przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, lub

2) orzeczenie wydano za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, ewentualnie

3) jeżeli czyn został popełniony w celu uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Przepis ten nie pozostawia zatem żadnej wątpliwości, że musi istnieć związek pomiędzy prowadzoną działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, a represjami.

Jak stanowi przepis art. 8 ust. 1 cyt. ustawy, osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie śmierci tej osoby uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców. Odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z orzeczeń albo decyzji o internowaniu w stanie wojennym nie mogą łącznie przekroczyć kwoty 25.000 zł, jednak ograniczenie to nie dotyczy represji z powodu działalności mającej miejsce przed dniem 31 grudnia 1956 r. (art. 8 ust. 1a oraz ust. 1b cyt. ustawy).

Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. pozwala na dochodzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za represje związane z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, nawet wówczas gdy:

1) postępowanie wobec osoby represjonowanej zakończyło się umorzeniem lub uniewinnieniem;

2) gdy wobec takiej osoby nie toczyło się żadne postępowanie;

a mimo to w ramach represji osoby te zostało pozbawione życia lub wolności.

W pierwszym przypadku, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, to właściwy sąd pozostawia bez rozpoznania wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje związane z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom. Nie dochodzi zatem w ogóle do stwierdzenia nieważności orzeczenia, co nie wyklucza zasądzeniu odszkodowania i zadośćuczynienia (art. 7 ust. 1 cyt. ustawy). Przesądza o tym przepis art. 11 ust. 1 cyt. ustawy wedle którego, przepisy art. 8-10 mają odpowiednie zastosowanie również wobec osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, i nie zostało prawomocnie zasądzone odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przedawniają się.

W drugim wypadku, podstawę do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia daje przepis art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami), który przesądza, że art. 11 ust. 1 cyt. ustawy ma odpowiednie zastosowanie wobec osób pozbawionych życia albo wolności przez organy, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy, bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania.

Jak słusznie stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 czerwca 1993 r. sygn. III KRN - 99/93: "Przepis art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) nie dotyczy sytuacji, w której śmierć represjonowanego pozostaje w związku z wykonaniem orzeczenia, lecz jedynie w związku z represjami, o których mowa w tym przepisie, tj. najczęściej represjami pozbawionymi jakichkolwiek podstaw prawnych, w wyniku czego postępowanie nie mogło zakończyć się orzeczeniem wymagającym obecnie unieważnienia, bądź też represjami wręcz bezprawnymi, z uwagi na charakter których zatajono sam fakt uwięzienia i nie wszczynano jakiegokolwiek postępowania".

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 26 lutego 2009 r., II AKa 36/09

Standard: 6625 (pełna treść orzeczenia)