Opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom

Jeżeli w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., w wyniku działań polskich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych, nawet bez przeprowadzenia postępowania zakończonego orzeczeniem, pozbawiono życia lub wolności osobę represjonowaną za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, to osobie tej lub jej następcom prawnym przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie art. 11 ust. 2 w zw. z art. 8 ust. 1 oraz art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami). Warunkiem przyznawania takiego odszkodowania i zadośćuczynienia, nawet bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania, jest zatem wykazanie następujących przesłanek:

1) represjonowany stawiał opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom;

2) dotknęły go represje ze strony polskich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych, nawet bez przeprowadzania postępowania zakończonego orzeczeniem postępowania;

3) represje te polegały na pozbawieniu życia lub wolności.

Nie ma natomiast możliwości dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia, jeśli wspomniane represje za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, stosowały radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. Przesądza o tym przepis art. 8 ust. 2a cyt. ustawy, który ogranicza możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia wyłącznie do represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności. Przez działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o której mowa w art. 8 ust. 2a, w odniesieniu do osób represjonowanych na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski, należy rozumieć działalność w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r. (art. 8 ust. 2b cyt. ustawy).

Opór należy rozpatrywać zarówno jako opór czynny (sprzeciwianie się przepisom i zarządzeniom władz państwa totalitarnego przez aktywną działalność polegającą na stosowaniu przemocy i gróźb wobec przedstawicieli władz np. wobec rekwizycji płodów rolnych, nawoływanie do odmowy wykonania zarządzeń), jak i opór bierny (odmowa wykonania przepisów i zarządzeń artykułowana wprost i milcząco, zwłaszcza wobec wzywania na "przesłuchania" w organach administracji i wobec władz partyjnych, zatrzymywania przez milicję, ukrywanie płodów rolnych itp.). Za opór przeciw kolektywizacji wsi (art. 1 ust. 1 ustawy rehabilitacyjnej) uznać można również krytykę "kołchozów" i skutków ich tworzenia (por. postanowienie SA w Krakowie z dnia 8 lutego 1996 r. sygn. II AKz - 5/96 - Prokuratura i Prawo - wkładka 1996, nr 9, poz. 23).

Należy w tym zakresie w pełni podzielić stanowisko wyrażone przez Lecha Gardockiego, że "rehabilitacja osób represjonowanych za opór przeciwko kolektywizacji wsi uzasadniona jest znanym powszechnie faktem, ze kolektywizację tę wprowadzano metodą stosowania różnych form przymusu wobec ludności wiejskiej. Przymus ten stanowił z prawnego punktu widzenia oczywiste nadużywanie władzy i wobec tego zasadność rehabilitacji osób stawiających opór tym nadużyciom nie ulega wątpliwości (...) Sformułowanie "orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi" (podobnie zresztą, jeśli wchodzi w grę opór przeciwko obowiązkowym dostawom) obejmuje nie tylko orzeczenia dotyczące czynów polegających na oporze. Sformułowanie to dotyczy również przypadków represji na podstawie innych zarzutów, jeżeli motywem bezprawnej represji był faktycznie opór osoby represjonowanej przeciwko kolektywizacji wsi" (L. Gardocki - Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego 1991 r. - Przegląd Sądowy 1991, nr 4, s. 10; podobnie K. Sychta - Charakter prawny postępowania rehabilitacyjnego określonego ustawą z dnia 23 lutego 1991 r. - Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 2001, nr 4, s. 121).

Jak słusznie zauważa jednak Lech Gardocki: "przewidziana w art. 1 ust. 1 ustawy podstawa rehabilitacji, polegająca na tym, że "orzeczenie wydano za opór przeciwko obowiązkowym dostawom", dotyczy zagadnienia w tym sensie innego, że inaczej niż przy kolektywizacji - przymus stosowany przez organy państwowe w związku z obowiązkowymi dostawami miał zasadniczo charakter legalny. Nie wykluczało to zresztą częstego stosowania w związku z obowiązkowymi dostawami takich form przymusu, które stanowiły przestępne nadużycia władzy, ale formuła zamieszczona w art. 1 ust. 1 dotyczy (...) nie tylko tych bezprawnych form represji za opór przeciwko obowiązkowym dostawom. Odnosi się ona również do orzeczeń opartych na obowiązujących wówczas przepisach, przewidujących odpowiedzialność karną za uchylanie się od obowiązkowych dostaw" (L. Gardocki - Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego 1991 r. - Przegląd Sądowy 1991, nr 4, s. 10).

Autor zauważa, że jest możliwa także inna, węższa interpretacja, zgodnie z którą samo uchylanie się od obowiązkowych dostaw nie mogłoby zostać jeszcze uznane za opór przeciwko obowiązkowym dostawom, natomiast za taki opór uznać można byłoby tylko bardziej aktywne formy sprzeciwu. Jednak L. Gardocki zdaje się nie przyjmować tej interpretacji, gdyż jej przyjęcie "sprawiłoby, że omawiana podstawa rehabilitacji nie miałaby większego znaczenia praktycznego, bo przypadki takiego bardziej aktywnego oporu przeciwko obowiązkowym dostawom były w praktyce rzadkie" (L. Gardocki - Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego 1991 r. - Przegląd Sądowy 1991, nr 4, s. 10). Stanowisko takie należy w pełni podzielić.

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 26 lutego 2009 r., II AKa 36/09

Standard: 6624 (pełna treść orzeczenia)