Wyrok z dnia 2002-02-12 sygn. I CKN 486/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 486/00

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 12 lutego 2002 r.

Przewodniczący: SSN Tadeusz Wiśniewski.

Sędziowie: SN Henryk Pietrzkowski, SA Anna Owczarek (sprawozdawca).

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 23 marca 1999 r. Sąd Okręgowy w R. oddalił apelację pozwanej Spółdzielni Rzemieślniczej "B." w R. od wyroku Sądu Rejonowego w R. z dnia 30 listopada 1998 r. w części zasądzającej na rzecz powoda Janusza P. kwotę ponad 7.500,- zł tytułem odszkodowania, obejmującego koszt naprawy elewacji budynku powoda oraz usunięcia zabrudzeń budynku i otoczenia powstałych w czasie wykonywania prac naprawczych.

Sąd drugiej instancji podzielił podstawę faktyczną i prawną rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego. Sąd przyjął, że strony łączyła umowa z dnia 9 marca 1994 r., na podstawie której pozwana miała wykonać w budynku mieszkalnym powoda montaż parapetów z robotami tynkarskimi oraz elewację budynku za wynagrodzeniem w kwocie orientacyjnej 6.500,- zł. Umowa została wykonana w zakresie obejmującym świadczenia obu stron. Po odbiorze wystąpiły wady elewacji, które były przedmiotem kolejnych bezskutecznych napraw. Powód odstąpił od umowy. Elewacja nie odpowiada wymogom technicznym i estetycznym, niezbędne jest wykonanie nowej. Sąd w oparciu o opinię biegłego przyjął, że należy usunąć wady elewacji wykonując nową według technologii obejmującej czyszczenie ręczne, ocieplenie płytami styropianowymi, zamontowanie siatki, położenie tynku i malowanie. Wartość tych prac wyliczona przez biegłego wyraża się kwotą 11.276,31 zł. Usunięcia wymagają ponadto zabrudzenia elementów budynku i otoczenia, powstałe podczas prac naprawczych. Ich koszt przyjęto na dalsze 2.156,13 zł. Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia powołano art. 471 w zw. z art. 647 k.c.

Kasację od powyższego wyroku wniosła pozwana Spółdzielnia Rzemieślnicza "B." z siedzibą w R. Oparła ją na podstawie z:

- art. 393¹ pkt 1 k.p.c. powołując się na naruszenie art. 363 § 1 k.c. i 471 k.c. przez przyjęcie, że powodowi należy się odszkodowanie w wysokości przekraczającej wartość przywrócenia elewacji budynku do stanu poprzedniego oraz art. 637 § 2 w związku z 656 k.c. przez przyjęcie, że powodowi przysługuje odszkodowanie zamiast obniżenia wynagrodzenia wobec tego, że wady nie były wadami istotnymi,

- art. 393¹ pkt 2 k.p.c. podnosząc naruszenie art. 233 § 1 k.c. przez brak oceny wiarygodności i mocy dowodowej dowodów przedstawionych bądź wnioskowanych przez pozwaną co do cen materiałów i robocizny, art. 378 § 2 k.p.c. przez nieuchylenie wyroku sądu pierwszej instancji mimo nierozpoznania przez ten sąd istoty sprawy, o czym świadczy sporządzenie uzasadnienia z rażącym naruszeniem art. 328 § 1 k.p.c., art. 378 § 2 k.p.c. przez pominięcie zarzutów pozwanej zgłoszonych w obu instancjach dotyczących wadliwości wyliczeń i sposobu usunięcia wad, co doprowadziło do nierozpoznania istoty sprawy także przez Sąd Okręgowy.

Powód wniósł o oddalenie kasacji i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wyrok Sądu Okręgowego w R., działającego jako sąd drugiej instancji, wydany został w dniu 23 marca 1999 r., stąd do rozpoznania kasacji, zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2000 r.

Wobec powołania przez skarżącą obu podstaw kasacyjnych z art. 393¹ k.p.c. w pierwszej kolejności zbadać należy, czy doszło do naruszenia przepisów prawa procesowego, bowiem oceny prawidłowości zastosowania prawa materialnego można dokonywać dopiero w oparciu o przyjętą podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.

Chybiony jest zarzut uchybienia art. 378 § 2 k.p.c. w uprzednim brzmieniu. Upatruje go skarżąca w dwóch formach, po pierwsze - nieuchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji, mimo że nie rozpoznał on istoty sprawy, nie dokonując oceny części przedstawionych dowodów, nie odnosząc się do zarzutów pozwanej dotyczących sposobów usunięcia wad i nie uwzględniając wniosku o powołanie innego biegłego, o czym świadczy sporządzone przez ten sąd uzasadnienie, które narusza wymogi art. 328 § 1 k.p.c., po drugie -nierozpoznaniu istoty sprawy przez sąd drugiej instancji na skutek pominięcia zarzutów pozwanej zgłoszonych w obu instancjach. Twierdzenia pozwanej świadczą o mylnym rozumieniu treści wymienionego przepisu i jego funkcji procesowej. Istota sprawy w rozumieniu art. 378 § 2 k.p.c. oznacza jej kwintesencję, sedno roszczenia dochodzonego powództwem. Utrwalone jest stanowisko orzecznictwa, że do jej nierozpoznania dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1936 r., C 1839/36 Zb. Orz. 1936 poz. 315, postanowienia Sądu najwyższego z dnia 3 lutego 1999 r. III CKN 151/98, z dnia 23 września 1998 r. II CKN 897/97, z dnia 15 lipca 1998 r. II CKN 838/97 - nie publ.). Treścią normy prawnej zawartej w omawianym przepisie jest upoważnienie do wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia kasatoryjnego w określonych sytuacjach procesowych, jako wyjątku od zasady orzekania co do meritum sporu w tym postępowaniu. Nie stanowi on podstawy określającej zasady postępowania przed sądem drugiej instancji, w szczególności nie można wywieść z jego treści obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego zmierzającego do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych. Pozwana zarzucając, że obowiązek taki ciążył na sądzie i został niedopełniony winna przytoczyć adekwatne przepisy prawa procesowego dotyczące postępowania dowodowego lub orzekania. Z przyczyn wskazanych wyżej nie można także uznać, że na skutek nieuwzględnienia stanowiska pozwanej i zgłaszanego przez nią wniosku dowodowego doszło do nierozpoznania istoty sprawy w znaczeniu wynikającym z art. 378 § 2 k.p.c.

Nie została skutecznie wywiedziona podstawa kasacji z art. 393¹ pkt 2 k.p.c. obejmująca "naruszenie praw do obrony" na skutek niedopuszczenia dowodu z opinii innego biegłego wobec niepowołania przepisu postępowania, któremu sąd miał uchybić.

W zakresie zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. stwierdzić należy co następuje:

Nie jest kwestionowany w orzecznictwie sądowym pogląd, że w przyjętym modelu kasacji w sprawach cywilnych ocenę dowodów można podważyć wyjątkowo, gdyby okazała się ona rażąco wadliwa lub w sposób oczywisty błędna. W tym celu należy wykazać, że sąd uchybił zasadom logicznego wnioskowania lub doświadczenia życiowego, jako obiektywnie weryfikowalnym dyrektywom oceny. Nie podlega kontroli uprawnienie do dokonywania swobodnej oceny dowodów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2000 r., I CKN 1169/00 OSN 2000, nr 7-8, poz. 139, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1996 r., III CKN 8/96, OSN 1997, nr 3, poz. 30, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 1998 r., III CKN 4/98, nie publ.). Sąd drugiej instancji odnosząc się do zarzutów apelacji pozwanej, obejmujących m.in. naruszenie powołanego przepisu i wadliwe ustalenie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, ograniczył się do ponownego skrótowego przytoczenia treści opinii biegłego ("biegły ustalił", "biegły podał") i stwierdzenia, że "niezasadny jest zarzut dotyczący wyliczenia kosztorysowego wartości" oraz że "zasadnie przyjęto wariant trzeci opinii (...) a uzasadnieniem tego jest, że jest on najkorzystniejszy, gwarantujący pełne usunięcie powstałych usterek". Tymczasem pozwana nie tylko kwestionowała wybór tego wariantu, ale także szczegółowo wskazała i umotywowała zastrzeżenia dotyczące przyjętych cen materiałów, zastosowania niewłaściwych cenników robocizny, rodzaju czynności zmierzających do usunięcia zabrudzeń, proponowanych środków zabezpieczenia terenu podczas wykonywania prac dowodząc, że wycena jest znacznie zawyżona. Przedstawiła również dokumenty uzasadniające twierdzenia. Obowiązkiem sądu w tej sytuacji było wskazanie, dlaczego podziela propozycje biegłego, odniesienie się do wszystkich objętych zarzutami zagadnień oraz sprawdzenie prawidłowości wyliczeń. Niedopełnienie go stanowi rażące naruszenie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. W okolicznościach sprawy z przyczyn wskazanych niżej, nie można jednak uznać, że mogło mieć ono wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, a konsekwentnie - że stanowi usprawiedliwioną podstawę kasacji z art. 393¹ pkt 2 k.p.c.

Odnosząc się do drugiej podstawy kasacyjnej polegającej na naruszeniu przepisów prawa materialnego zwrócić należy uwagę na wadliwe jej sformułowanie. Naruszenie prawa materialnego nie może nastąpić "przez przyjęcie, że (...)" tylko przez wadliwą wykładnię lub zastosowanie określonych przepisów (art. 393¹ pkt 1 k.p.c.) do nie budzącej wątpliwości podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. W ramach tej normy nie można w szczególności wywodzić, że przy innej od przyjętej przez sąd podstawie faktycznej, należałoby zastosować inną od przyjętej podstawę prawną. Strona tylko w oparciu o art. 393¹ pkt 2 k.p.c. może zakwestionować prawidłowość ustaleń składających się na podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.

Z tej przyczyny pozwana, która w kasacji nie wzruszyła ustaleń, że wady elewacji mają charakter istotny, a powód skutecznie skorzystał z prawo kształtującego uprawnienia z rękojmi polegającego na odstąpieniu od umowy nie może twierdzić, że Sąd Okręgowy naruszył art. 637 § 2 w zw. z art. 656 k.c. przez przyjęcie, że powodowi należy się odszkodowanie zamiast stosownego obniżenia wynagrodzenia w związku z wystąpieniem wad nie będących wadami istotnymi.

W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego pozwana powołała także uchybienie przepisom art. 363 § 1 i 471 k.c. Jakkolwiek także użyła przy tym sformułowania "przez przejęcie że" podstawa ta jest dostatecznie skonkretyzowana dalszym wywodem wskazującym, że skarżąca w istocie zarzuca, że sąd wadliwie zastosował przepisy określające zakres obowiązku naprawienia szkody wynikającej z nienależytego wykonania zobowiązania. Podnosi przy tym, że odszkodowanie nie może być wyższe od kwoty gwarantującej przywrócenie elewacji do stanu, który miało zapewnić wykonanie robót, których pozwana podjęła się w 1994 r., zwłaszcza nie może uzyskać korzyści polegającej na wzroście walorów technicznych i użytkowych elewacji przez zastosowanie siatki oraz płyt ocieplających. Istota problemu sprowadza się do kwestii, według jakich zasad należy wyliczyć odszkodowanie w wypadku odstąpienia od umowy o roboty budowlane w wykonaniu uprawnienia z rękojmi. Przepisy regulujące umowę o roboty budowlane (art. 647-658 k.c.) nie przewidują szczególnych rozwiązań w tym zakresie. Odesłanie do przepisów o umowie o dzieło (art. 656 § 1 k.c.) nie obejmuje kwestii odszkodowawczych, stąd art. 566 § 1 w zw. z art. 638 k.c. nie mają zastosowania. Podstawę normatywną rozliczeń stron w takiej sytuacji stanowi zatem przepis art. 494 w zw. z art. 471 k.c. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko co otrzymała od niej na mocy umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, ale również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Kwestia, czy roszczenie powyższe odnosi się do całej szkody poniesionej wskutek niewykonania umowy w granicach dodatniego interesu była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w odniesieniu do umowy sprzedaży, od której kupujący odstąpił na podstawie art. 560 § 2 k.c. z powodu wady rzeczy sprzedanej (uchwała Sądu Najwyższego (7) z dnia 13 maja 1987 r., III CZP 82/86, OSN 1987 nr 12, poz. 189). Przyjął on, że art. 494 k.c. nie reguluje samych zasad odpowiedzialności w tych sytuacjach, które normuje art. 471 k.c. Podstawowym obowiązkiem stron jest zwrot świadczeń wzajemnych. Kupujący, który od umowy odstąpił, może żądać nadto odszkodowania w granicach pozytywnego interesu umowy obejmującego m.in. szkodę (stratę) spowodowaną koniecznością i faktem zastępczego zaspokojenia się po wyższej cenie. W szczególności może się ona wiązać ze wzrostem cen w okresie od daty zawarcia umowy i zapłaty ceny do czasu zastępczego zaspokojenia się w formie nabycia takiej samej lub podobnej rzeczy.

Zdaniem Sądu Najwyższego orzekającego w obecnej sprawie, zasady te w całej rozciągłości należy stosować w wypadku odstąpienia od umowy o roboty budowlane przez inwestora, z tym zastrzeżeniem, że zastępcze zaspokojenie może nastąpić w drodze spełnienia świadczenia przez osobę trzecią, a szkoda wyrażać się będzie ewentualną różnicą wysokości wynagrodzeń. Świadczenia te muszą być takie same lub zbliżone. Brak podstawy do obciążania wykonawcy obowiązkiem ponoszenia kosztów wykonania innego świadczenia, w szczególności przy użyciu innych materiałów i technologii. Odszkodowanie powinno bowiem naprawić w tym wypadku szkodę wynikającą z niedokonanej wymiany ekwiwalentnych świadczeń wzajemnych określonych umową, będącą normalnym następstwem jej niewykonania, mimo że utraciła moc ze skutkiem wstecznym (ex tunc) - art. 361 § 1 w zw. z 471 k.c. Ponadto na zasadach ogólnych odpowiedzialności odszkodowawczej podlegać może wyrównaniu inna szkoda inwestora, obejmująca m.in. utracony zysk i koszty poniesione po odstąpieniu od umowy. Z istoty kompensacyjnego charakteru odszkodowania wynika jednak, że łączne odszkodowanie nie może przekraczać ogólnej szkody majątkowej doznanej przez wierzyciela (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1958 r., OSN 1959, poz. 53).

Stwierdzenie usprawiedliwionej podstawy kasacyjnej uzasadnia orzeczenie o uchyleniu zaskarżonego wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ § 1 k.p.c.). O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono zgodnie z art. 108 § 2 w zw. z 393¹⁹ i 391 § 1 k.p.c.