Wyrok z dnia 2004-03-10 sygn. IV CK 113/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 113/03

Wyrok

Sądu Najwyższego

 z dnia 10 marca 2004 r.

SSN Filomena Barczewska (przewodniczący)

SSN Marian Kocon (sprawozdawca)

SSN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "P." Sp. z o.o. w G. przeciwko Skarbowi Państwa-II Urzędowi Skarbowemu w G. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 marca 2004 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 września 2002 r., I ACa 582/02, uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo i orzekającej o kosztach (pkt 1a, pkt 3) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 września 2002 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 20 kwietnia 2001 r. w ten sposób, że zasądził od pozwanego Skarbu Państwa - Drugiego Urzędu Skarbowego w G. na rzecz powodowej Spółki 88.230,39 zł z odsetkami oraz orzekł o kosztach postępowania. Sąd ustalił, że pozwany na podstawie decyzji wydanych w dniach od 29 sierpnia 1999 r. do 19 maja 2000 r., utrzymanych w mocy przez Izbę Skarbową w G., pobrał od powódki łącznie kwotę 136.804 zł tytułem zaległości podatkowej za rok 1996 oraz 209.317,20 zł tytułem odsetek za zwłokę, a także 17.477,37 zł tytułem kosztów postępowania egzekucyjnego. W wyniku odwołań powodowej Spółki Naczelny Sąd Administracyjny uchylił te decyzje. W dniu 9 listopada 2000 r. pozwany zwrócił powódce kwotę pobranej nienależnej zaległości podatkowej (136.804 zł) z odsetkami, a także kwotę pobranych odsetek za zwłokę od tej zaległości podatkowej. Następnie w dniach 29 listopada 2000 r. i 6 grudnia 2000 r. kwotę pobraną tytułem kosztów postępowania egzekucyjnego.

Pozwany do nadpłaty podlegającej oprocentowaniu w trybie art. 77 Ordynacji podatkowej nie zaliczył pobranych odsetek za zwłokę od kwoty nienależnej zaległości podatkowej oraz pobranych kosztów postępowania egzekucyjnego. Wyrażając odmienny pogląd, mianowicie, że one również stanowią nadpłatę i podlegają owemu oprocentowaniu, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 410 § 2 KC uwzględnił żądanie pozwu co do kwoty 58.959,39 zł. Ponadto na podstawie art. 77 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 417 § 1 KC uwzględnił żądanie pozwu zwrotu kosztów zastępstwa prawnego poniesionych przez powódkę w toku postępowania przed organami skarbowymi pierwszej i drugiej instancji w wysokości 29.280 zł.

Kasacja pozwanego - oparta na obydwu podstawach z art. 393 KPC - zawiera zarzut naruszenia art. 199 § 1 pkt 1, 379 KPC oraz art. 72 § 2 pkt 1, 77, 260 Ordynacji podatkowej, a także art. 410 § 2 KC, i zmierza do uchylenia zaskarżonego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania bądź jego zmiany przez oddalenie apelacji, bądź też uchylenia wyroków sądów niższych instancji i odrzucenia pozwu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Istota zarzutów opartych na podstawie drugiej z art. 393 KPC sprowadza się do wyrażenia poglądu, że sprawa nie ma charakteru sprawy cywilnej, a co za tym idzie, z powodu niedopuszczalności drogi sądowej pozew podlegał odrzuceniu.

Zagadnienie dopuszczalności drogi sądowej w stanach faktycznych, w których powód wywodził swe żądanie z działań władczych administracji publicznej, było już nieraz przedmiotem rozważań w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Według postanowienia Sądu Najwyższego z dnia z 22 kwietnia 1998 r. (I CKN 1000/97, OSN 1999, nr 1, poz. 6) "droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód opiera swoje roszczenia procesowe na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych". U podłoża tego stanowiska legło założenie, że na etapie podejmowania decyzji w sprawie dopuszczalności drogi sądowej sąd nie jest uprawniony do rozstrzygania o zasadności roszczenia powoda; nawet wtedy, gdy jest przekonany o braku podstaw materialno-prawnych do zasądzenia powództwa, ma obowiązek merytorycznego rozpoznania sprawy, jeśli tylko w pozwie sformułowane są żądania opierające się na normach cywilnoprawnych.

Powołane wyżej orzeczenie Sądu Najwyższego uzasadnia ponadto swe stanowisko argumentem, że sprawami cywilnymi w rozumieniu art. 1 KPC są nie tylko sprawy ze stosunków cywilnoprawnych w rozumieniu art. 1 kodeksu cywilnego. Działaniem lub zaniechaniem, którego skutki mogą być rozpoznawane na drodze sądowej są nie tylko zdarzenia cywilnoprawne regulowane w kodeksie cywilnym, takie jak czynność prawna czy też czyn niedozwolony, ale także akty administracyjne wywołujące skutki w zakresie prawa cywilnego. Droga sądowa jest dopuszczalna zawsze wtedy, gdy powód opiera swoje roszczenie na zdarzeniach prawnych, z których takie skutki mogą wynikać. Jej dopuszczalność w żadnym razie nie zależy od wykazania istnienia roszczenia, ani też stosunku prawnego między stronami. Zadaniem sądu rozpatrującego sprawę jest dopiero zbadanie prawdziwości i zasadności roszczeń powoda.

Podobne sformułowania zawiera postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1999 r. (II CKN 340/98, OSN 1999, nr 9, poz. 161), którego teza brzmi: "dopuszczalność drogi sądowej zależy od okoliczności faktycznych przytoczonych przez powoda jako podstawa roszczenia, nie jest natomiast warunkowana wykazaniem istnienia tego roszczenia; nie jest także uzależniona od zarzutów pozwanego ani zastosowanego przez niego sposobu obrony".

W uzasadnieniu postanowienia z dnia 6 kwietnia 2000 r. (II CKN 285/00, Legalis). Sąd Najwyższy wskazał na konstytucyjny walor zakresu dopuszczalności drogi sądowej wyrażając pogląd, iż "wątpliwości dotyczące przedmiotowego zakresu prawa do sądu powinny być wyjaśnione przy założeniu konstytucyjnego domniemania prawa do sądu".

Reasumując, stwierdzić należy, że Sąd Najwyższy w przytoczonych orzeczeniach dał wyraz szerokiemu rozumienia pojęcia "sprawa cywilna". Inaczej mówiąc, odrzucił przyjmowane niekiedy w przeszłości wąskie rozumienie sprawy cywilnej i "wstępną kontrolę" zasadności powództwa.

Z pozwu (k. 7, 8) i dalszych pism procesowych wynika, że żądanie powódki zostało oparte również na przepisach dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia (art. 410 § 2 KC) oraz odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych (art. 417 KC). Powódka nie tylko przytoczyła konkretne artykuły kodeksu cywilnego, ale także odwołała się do instytucji charakterystycznych dla prawa cywilnego (bezpodstawne wzbogacenie, szkoda). Na gruncie tych instytucji Sąd Apelacyjny rozstrzygał zaskarżonym wyrokiem o żądaniu powódki.

W świetle poczynionych stwierdzeń nie budzi więc wątpliwości, że żądanie zgłoszone w pozwie, wywodzone ze stosunku kreowanego i regulowanego normami kodeksu cywilnego ma charakter cywilnoprawny. Niniejsza sprawa, wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego, jest zatem sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 KPC. Słuszny jest natomiast zarzut naruszenia art. 410 § 2 KC, na którego podstawie Sąd Apelacyjny uwzględnił roszczenie o zapłatę odsetek od pobranych odsetek za zwłokę od nienależnej zaległości podatkowej oraz odsetek od kosztów egzekucyjnych wyliczonych podług oprocentowania przewidzianego w art. 77 § 1 Ordynacji podatkowej. Sąd Apelacyjny bowiem pominął, że Ordynacja podatkowa zawiera szczegółowe uregulowanie instytucji nadpłaty podatkowej, w tym także zasady i tryb ustalania nadpłaty oraz jej wysokości, tryb i zasady jej zwrotu oraz wygaśnięcie prawa do zwrotu nadpłaty.

W myśl art. 73 § 1 Ordynacji podatkowej wysokość nadpłaty określana jest przez organ podatkowy. Przepis ten daje podstawę do wniosku, że rozstrzyganie w drodze decyzji wydawanej na podstawie art. 21 § 3 Ordynacji o istnieniu nadpłaty i jej wysokości stanowi regułę. W myśl tego przepisu, jeżeli w następstwie wszczętego postępowania podatkowego, organ podatkowy stwierdzi, że podatnik, mimo ciążącego na nim obowiązku nie zapłacił w całości lub w części podatku albo, że wysokość zobowiązania podatkowego jest inna niż wykazana w deklaracji, organ podatkowy wydaje decyzję, w której określa wysokość zaległości podatkowej albo stwierdza nadpłatę. Wyjątki od reguły przewidzianej w art. 73 § 1 Ordynacji zostały wymienione w art. 74 § 2 tej ustawy. Dotyczą one sytuacji, gdy zgodnie z przepisami prawa podatkowego, podatnik jest zobowiązany do wpłacania zaliczek na podatek, a także gdy zaliczki na podatek są pobierane przez płatnika. Nadto wysokość nadpłaty może zostać również ustalona przez organ podatkowy w ramach postępowania o stwierdzenie nadpłaty uregulowanego w art. 79 i nast. Ordynacji podatkowej. Instytucja ta znajduje zastosowanie w wypadku pomyłki lub wadliwości działania samego podatnika, płatnika lub inkasenta. Samo istnienie nadpłaty, której przyczyną powstania jest jedno ze zdarzeń wskazanych w przepisie art. 79 Ordynacji stanowi podstawę wszczęcia postępowania podatkowego w sprawie stwierdzenia nadpłaty. Ustawa określa także moment powstania nadpłaty (art. 74), pozostający w związku z oprocentowaniem nadpłat. Podlegają one oprocentowaniu w wysokości równej wysokości odsetek za zwłokę pobieranych od zaległości podatkowych (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 26 listopada 2003 r., sygn. akt III CZP 84/03 (publ. Legalis) Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 maja 2002 r., II CKN 892/00 (OSNC 2003, nr 5, poz. 74), powołanym w uzasadnieniu przytoczonej uchwały, wskazał, że o nadpłatach, o odsetkach od nadpłat oraz odsetkach od zaległości podatkowych orzekają organy podatkowe, a przepisy Ordynacji podatkowej nie posługują się pojęciem "nadpłaty o charakterze cywilnym". Powyższe zapatrywanie potwierdzają uregulowania dotyczące postępowania z nadpłatami i ich ewentualnego zwrotu, który objęty jest wyłącznie reżimem Ordynacji podatkowej. W pierwszej kolejności organ podatkowy powinien zaliczyć nadpłaty na zaległe i bieżące zobowiązania podatkowe. Podatnik może złożyć wniosek o zaliczenie całości lub części nadpłaty na poczet przyszłych zobowiązań podatkowych, co zwalnia organ podatkowy od obowiązku dokonania zwrotu. Jeżeli nadpłata wynikła z zaliczek na podatek, uiszczanych w ciągu roku przez podatnika organ zwraca ją po zakończeniu okresu, za który rozliczony został podatek. Wyjątki określa ustawa (art. 75 § 3). Dokonując zwrotu nadpłaty w odniesieniu do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą organ podatkowy zobowiązany jest dochować formy przewidzianej w art. 76 § 2 Ordynacji podatkowej. Uregulowanie dotyczące nadpłat, zawarte w Ordynacji podatkowej nie przewiduje stosowania przepisów kodeksu cywilnego. Nie istnieje także potrzeba sięgania do innej gałęzi prawa.

Reasumując, prawo publiczne i prawo prywatne tradycyjnie uznawane są za odrębne dziedziny, autonomicznie regulujące interesujące je stosunki prawne. Wprawdzie w ostatnich latach następuje m.in. zauważalne mieszanie pojęć cywilistycznych z podatkowymi, jednakże, gdy chodzi o nadpłatę stwierdzić należy, że jest to instytucja prawa podatkowego, uregulowana - zgodnie z wolą racjonalnego ustawodawcy - wyczerpująco w przepisach Ordynacji podatkowej. Stosowanie do roszczenia o odsetki od pobranych odsetek za zwłokę od nienależnej zaległości podatkowej oraz od kosztów egzekucyjnych przepisów kodeksu cywilnego - art. 410 § 2 było niedopuszczalne, skoro w samej ustawie podatkowej nie zawarto wyraźnego stosownego odesłania.

Zauważyć trzeba, że wypowiadany w literaturze przedmiotu pogląd dopuszczający możliwość korzystania z przepisów prawa cywilnego o nienależnym świadczeniu także do posiłkowej regulacji stosunków publicznoprawnych należy uznać za trafny, o ile uwzględni się wyraźnie wyartykułowaną w tym zakresie wolę ustawodawcy, albo jeżeli stosunki te zawierają wyraźne elementy cywilistyczne.

Ponadto, odwołanie się do art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej również nie może być skuteczne. Po pierwsze, czym innym jest konstytucyjne prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona obywatelowi przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, a czym innym, jak w sprawie, roszczenie o odsetki na podstawie Ordynacji podatkowej. Po wtóre, zasady konstytucyjne - łącznie z zasadą państwa prawnego - mogą być wskazówką przy interpretacji przepisów wątpliwych, nie mogą natomiast prowadzić do odczytania przepisów jasno sformułowanych w sposób niezgodny z ich treścią.

Zgodzić też należało się ze skarżącym, że tezą, iż nie można w odrębnym procesie dochodzić kosztów innego postępowania, odnosi się również do kosztów postępowania prowadzonego przed organami podatkowymi. Wychodząc z odmiennego założenia Sąd Apelacyjny z naruszeniem art. 417 KC zasądził na rzecz powódki koszty pełnomocnictwa w postępowaniu przed tymi organami (odpowiadające umówionemu wynagrodzeniu pełnomocnika). Pominął przy tym ten Sąd art. 160 KPA, który jako przepis szczególny w rozumieniu art. 421 KC wyklucza w zakresie swej hipotezy stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o odpowiedzialności Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza.

Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku (art. 393 KPC).