Postanowienie z dnia 2019-08-09 sygn. II CSK 277/19

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CSK 277/19

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 9 sierpnia 2019 r.

Jeżeli osoba mająca podpisać pismo stwierdzające treść testamentu ustnego (art. 952 § 2 k.c.) umie czytać, lecz nie może się podpisać, dopuszczalne jest zastosowanie w drodze analogii art. 79 k.c.

Przewodniczący: Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote (spr.)

Sędzia SN Paweł Grzegorczyk Sędzia SN Karol Weitz.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Grażyny S., Marii K., Urszuli K., Sylwestra K. oraz następców prawnych Bogusława K. - Moniki K. i Zuzanny K., a także następców prawnych Krystyny K. - Moniki K. i Dariusza K. przy uczestnictwie Grzegorza K. i Barbary O. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 sierpnia 2019 r. skargi kasacyjnej uczestnika Grzegorza K. od postanowienia Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 25 kwietnia 2016 r. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Łodzi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 4 sierpnia 2015 r. Sąd Rejonowy w Zgierzu stwierdził nabycie spadku po sześciu osobach z rodziny K., w tym po Januszu Kazimierzu K., synu Antoniego i Józefy, zmarłym w dniu 23 grudnia 1991 r. w G., przez bratanka Grzegorza K., spadkobiercę, dziedziczącego na podstawie testamentu z dnia 19 grudnia 1991 r., w całości, łącznie z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym.

Ustalił, że w dniu 19 grudnia 1991 r., w związku z obawą rychłej śmierci, spadkodawca z zamiarem sporządzenia testamentu złożył w obecności czterech osób ustnie oświadczenie woli wobec wójta Gminy G., powołując do dziedziczenia bratanka Grzegorza K. Jedną z obecnych przy tej czynności osób była siostra powołanego spadkobiercy Barbara O., a pozostałymi świadkami byli wójt Gminy G. Ireneusz J., Irena R. oraz Stanisław O., geodeta gminy, który towarzyszył wójtowi podczas odbierania oświadczenia woli, spisując jego treść natychmiast po ustnym złożeniu przez spadkodawcę. Spadkodawca był w pełni świadomy, jakiej czynności dokonuje. Wójt wysłuchał całości oświadczenia składanego przez spadkodawcę, zważając na to, czy mówi on w sposób logiczny, świadomy i nie działa pod przymusem, a także upewniał się, czy oświadczenie składane ustnie jest identyczne z oświadczeniem spisywanym przez Stanisława O. Na dokumencie zawierającym treść ostatniej woli spadkodawcy protokolant podał miejsce i datę złożenia oświadczenia woli przez spadkodawcę i sporządzenia pisma. Dokument podpisali spadkodawca, który odcisnął tuszowy odcisk palca, i troje świadków - wójt Gminy G., Irena R. oraz Barbara O.

Testament został otwarty i ogłoszony przez Sąd Rejonowy w Zgierzu na posiedzeniu w dniu 3 sierpnia 2015 r. W skład spadku wchodziło gospodarstwo rolne, w którym Grzegorz K. w chwili otwarcia spadku mieszkał i stale pracował. Sąd pierwszej instancji ustalił ponadto, że spadkobiercami ustawowymi Janusza K. byli jego dwaj bracia Andrzej K. i Marian K., którzy w świetle przepisów obowiązujących w chwili otwarcia spadku nie mieli uprawnień do dziedziczenia tego gospodarstwa.

Sąd Rejonowy uznał, że spadkodawca nie sporządził wprawdzie ważnego testamentu allograficznego w rozumieniu art. 951 § 1 k.c., jednak dokonane czynności wypełniły wymagania stawiane testamentowi ustnemu przewidzianemu w art. 952 k.c. Stan zdrowia spadkodawcy oraz to, że zmarł cztery dni po sporządzeniu testamentu potwierdzały istnienie w chwili składania oświadczenia realnej obawy jego rychłej śmierci. Testament został sporządzony w obecności czterech osób, z których tylko co do jednej - Barbary O., siostry Grzegorza K. - zachodziła wskazana w art. 957 § 1 k.c. przesłanka uniemożliwiająca uznanie jej za świadka. Pozostałe osoby mogły pełnić rolę świadków, a to, w jakiej roli osoby te miały pierwotnie występować, Sąd uznał za pozbawione znaczenia, skoro przez fizyczną obecność i wysłuchanie całości oświadczenia złożonego przez spadkodawcę stali się świadkami oświadczenia przez spadkodawcę jego ostatniej woli.

Oświadczenie Janusza K. zostało spisane bezpośrednio w czasie jego składania, a treść pisma została potwierdzona podpisami dwóch osób mogących być świadkami zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego. Podpis wójta, co Sąd ustalił na podstawie jego zeznań, miał na celu nie tylko potwierdzenie prawdziwości podpisów złożonych na piśmie przez innych świadków, ale także dotyczył zgodności treści pisma z ustnym oświadczeniem składanym przez spadkodawcę. Dopuszczalność konwersji nieważnego testamentu allograficznego w ważny testament ustny Sąd Rejonowy dopuścił powołując się także na orzecznictwo.

Ze względu na treść art. 945 § 2 k.c., wyłączającego możliwość powołania się na nieważność testamentu po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku - termin ten upłynął, spadkodawca bowiem zmarł w 1991 r. - Sąd odmówił prowadzenia dowodów w kierunku badania, czy w chwili składania oświadczenia spadkodawca znajdował się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Sąd wyjaśnił, że ustalając krąg spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia wziął pod uwagę przepisy obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, w tym także przepisy szczególne dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych. W dniu otwarcia spadku, tj. w dniu 23 grudnia 1991 r., obowiązywał art. 1059 k.c. w brzmieniu nadanym mu nowelizacją z dnia 1 października 1990 r., zgodnie z którym spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej, albo mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo są trwale niezdolni do pracy. Spadkobierca testamentowy spełniał te wymagania, ponieważ w chwili śmierci spadkodawcy stale pracował bezpośrednio przy produkcji rolnej w spadkowym gospodarstwie.

Apelację wnieśli wnioskodawcy, kwestionując ważność postępowania w sprawie otwarcia i ogłoszenia testamentu spadkodawcy, a także błędne wyłożenie art. 952 § 2 i 3 k.c., oraz wytykając wiele uchybień procesowych. Domagali się zmiany zaskarżonego orzeczenia przez stwierdzenie, że spadek podlegał dziedziczeniu ustawowemu i nabyli go bracia zmarłego Andrzej K. i Marian K. po 1/3 części oraz zstępni brata Jerzego K. - Bogusław K., Grażyna S. i Sylwester K. po 1/9 części.

Sąd Okręgowy poczynił dodatkowe ustalenia, w ramach których zbadał krąg spadkobierców ustawowych Janusza Kazimierza K. i ich zdolność do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, a także ponownie ocenił całość materiału dowodowego, a jego wnioski prawne były odmienne od stanowiska Sądu pierwszej instancji. Nie stwierdził nieważności czynności otwarcia testamentu i podzielił niekwestionowane przez uczestników stanowisko, że testament allograficzny sporządzony przez Janusza K. przed wójtem Gminy G. Ireneuszem J. był nieważny. (...) W jego ocenie jednak wniosek Sądu Rejonowego, że spadkodawca sporządził ważny testament ustny był wynikiem nieprawidłowej subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod art. 952 § 2 k.c. Sąd drugiej instancji zwrócił uwagę, że spadkodawca odcisnął jedynie tuszowy odcisk palca, wobec czego ustawowe wymagania w zakresie jego podpisu nie zostały spełnione. Podkreślił, że przepisy o formie sporządzenia testamentu są bezwzględnie obowiązujące, co oznacza, iż oświadczenie woli testatora musi być złożone nie w jakikolwiek sposób, lecz w sposób określony przez ustawę. Tuszowy odcisk palca nie jest podpisem, a ustawa - przy zachowaniu wymagań określonych w art. 79 k.c. - wiąże z nim jedynie skutki prawne przewidziane dla podpisu. Ponadto skuteczne posłużenie się zastępczą formą podpisu wymaga spełnienia łącznie trzech przesłanek, tj. złożenia tuszowego odcisku palca, wypisania obok imienia i nazwiska osoby składającej tuszowy odcisk, oraz umieszczenia podpisu osoby, która wypisała imię i nazwisko osoby niemogącej pisać. W ten sposób osoba trzecia dokonuje swoistej autoryzacji odcisku palca na dokumencie.

Sąd Okręgowy uznał, że pismo z dnia 19 grudnia 1991 r. nie spełniło tych wymagań. Stwierdził, że ewentualnie skuteczne mogły być podpisy świadków Ireneusza J. i Ireny R., zasadnicze zastrzeżenia Sądu budziła natomiast możliwość uznania za świadka testamentu Stanisława O., który był osobą przybraną do pełnienia roli protokolanta. Zdaniem Sądu o tym, czy dana osoba jest świadkiem testamentu ustnego, decyduje wyłącznie wola testatora, który do tej osoby kieruje swoje oświadczenie, tymczasem Stanisław O. wykonywał wyłącznie czynności techniczne. Gdyby wolą spadkodawcy oraz innych osób uczestniczących w spisywaniu oświadczenia woli Janusza K. było uczynienie Stanisława O. świadkiem testamentu, podpisałby się on na treści tego oświadczenia. Swą pomocniczą rolę świadek potwierdzał również w czasie przesłuchania w toku postępowania. Zdaniem Sądu, podkreślenia wymagał również fakt, że świadek ten został przesłuchany po upływie sześciomiesięcznego terminu przewidzianego w art. 952 § 3 k.c., a ponadto nie był w stanie sobie przypomnieć okoliczności składania oświadczenia przez Janusza K., nawet po okazaniu mu dokumentu z dnia 19 grudnia 1991 r. W rezultacie Sąd Okręgowy uznał, że testament jest nieważny, co powoduje, że spadek po zmarłym Januszu K. nabywają spadkobiercy ustawowi.

W związku z tym przeprowadził postępowanie dowodowe mające na celu ustalenie kręgu spadkobierców Janusza K. oraz którzy z nich byli uprawnieni do dziedziczenia wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego. Do dziedziczenia gospodarstwa Sąd zastosował art. 1059 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 14 lutego 2001 r., a krąg spadkobierców ustawowych i wielkość udziałów w spadku określił na podstawie art. 931-935 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 28 czerwca 2009 r. Zważywszy że spadkodawca był bezdzietnym kawalerem, zgodnie z art. 932 § 1 k.c. powołani do spadku z ustawy byli jego bracia Andrzej K. i Marian K. oraz - stosownie do art. 934 k.c. - zstępni trzeciego brata Jerzego K., jego dzieci Bogusław K., Grażyna S. i Sylwester K. Wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne odziedziczyli natomiast na podstawie ustawy Andrzej K. i Marian K. oraz bratanica Grażyna S. po 1/3 części, ponieważ Andrzej K. w chwili śmierci swego brata był trwale niezdolny do pracy, a Marian K. oraz bratanica Grażyna S. stale pracowali bezpośrednio przy produkcji rolnej.

Uczestnik Grzegorz K. wniósł skargę kasacyjną, zarzucając naruszenie art. 952 § 1 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że osoba, która uczestniczyła przy złożeniu oświadczenia woli przez spadkodawcę oraz wysłuchała całości tego oświadczenia i je spisała, nie jest świadkiem testamentu ustnego, art. 952 § 2 k.c. przez przyjęcie, że złożenie tuszowego odcisku palca przez spadkodawcę na pisemnym stwierdzeniu treści testamentu ustnego, przy zachowaniu wymagań art. 79 k.c., nie stanowi prawidłowego podpisu spadkodawcy, art. 79 k.c. przez niezastosowanie prowadzące do stwierdzenia, że spadkodawca nie podpisał pisma z dnia 19 grudnia 1991 r., a także art. 958 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające na nieuzasadnionym stwierdzeniu, że spadkodawca nie sporządził ważnego testamentu ustnego. Zarzucił także naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., polegające na niewyjaśnieniu przesłanek dokonanej przez Sąd Okręgowy oceny, że w sprawie nie ma zastosowania art. 79 k.c. Domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarżący trafnie zakwestionował prawidłowość wykładni art. 952 § 1 k.c., która doprowadziła Sąd Okręgowy do wniosku, że osoba przybrana do czynności spisania ostatniej woli oświadczanej ustnie wykonuje czynność techniczną, a więc nie może być uważana za świadka testamentu. Zawarte w tym przepisie postanowienie, że testament ustny sporządza się w ten sposób, iż spadkodawca oświadcza ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, nie wprowadza dodatkowych wymagań odnoszących się do świadków. Jedynie art. 956 i 957 k.c. precyzują, kto nie może być świadkiem (...), nie stawiają natomiast wymagań, aby świadkami testamentu ustnego mogły być jedynie osoby, którym rolę tę powierzył spadkodawca. W orzecznictwie zdecydowanie przeważa pogląd, że świadkiem sporządzenia testamentu może być nawet osoba, która zupełnie przypadkowo była obecna przy składaniu oświadczenia przez spadkodawcę, jeżeli w jej obecności testator złożył oświadczenie obejmujące jego ostatnią wolę, a osoba ta rozumie treść jego oświadczenia, skupiając się na jej przyswojeniu (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 1982 r., III CRN 169/81, OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 91, z dnia 13 czerw-ca 2000 r., V CKN 67/00, nie publ., z dnia 14 lipca 2005 r., III CK 688/04, nie publ, z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 404/09, nie publ., z dnia 29 czerwca 2010 r., III CSK 317/09, nie publ., z dnia 11 marca 2011 r., II CSK 379/10, nie publ., i z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 575/11, "Izba Cywilna" 2013, nr 10, s. 43).

Stanisław O. przybył do domu spadkodawcy w celu spisania jego ustnie oświadczonej ostatniej woli i to zadanie wykonał pod kierunkiem wójta Ireneusza J., co oznacza, że był świadomy, iż uczestniczy w sporządzaniu testamentu, którego treść zostanie zakomunikowana ustnie przez spadkodawcę, nie tylko zatem słuchał całego oświadczenia, ale także je na bieżąco spisywał, co powodowało, iż jego skupienie na treści testamentu było wyjątkowo intensywne. Ponadto spadkodawca, świadomy, że Stanisław O. odnotowuje jego wypowiedź, w sposób oczywisty akceptował jego obecność i znaczący udział w czynności testowania. W tych okolicznościach Stanisław O. spełniał wszystkie wymagania stawiane świadkowi testamentu ustnego. Wskazane przez Sąd Okręgowy kryterium osoby przybranej do czynności technicznych (spisania ostatniej woli), mające wyłączać taką osobę z grona świadków testamentu, jest sprzeczne z treścią art. 951 § 1 k.c. i nie wynika z art. 956 ani art. 957 § 1 k.c., a więc nie może być uznane za prawidłowe. Stwierdzenie z tego powodu nieważności testamentu ustnego narusza art. 958 k.c. (...)

Przepisy regulujące formę sporządzania testamentu są przepisami bezwzględnie obowiązującymi, a ich niezachowanie pociąga za sobą nieważność testamentu (art. 958 k.c.). W wypadku testamentu ustnego bezwzględnie wiążące są postanowienia zawarte w art. 952 § 1 k.c., a zatem te, które określają wypadki uprawniające do sporządzenia tej szczególnej, odformalizowanej formy testamentu, oraz wymagania, jakie muszą być spełnione przy ustnym oświadczaniu ostatniej woli przez spadkodawcę. Testament ten stanowi ustne oświadczenie ostatniej woli, natomiast czynności przewidziane w art. 952 § 2 i 3 k.c. nie są konstytutywnymi składnikami, od których zależy jego ważność, lecz czynnościami utrwalającymi jego treść (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1971 r. - zasada prawna - III CZP 91/70, OSNCP 1971, nr 10, poz. 168). Krótkie terminy przewidziane na spisanie oświadczenia spadkodawcy, ewentualnie ustalenie jego treści w wyniku przesłuchania świadków tej czynności, oraz wymaganie zgodności ich zeznań, uwzględniają proces zamazywania się wydarzeń w pamięci ludzkiej z upływem czasu. Z tego względu nawet ważnie sporządzony testament ustny może być bezskuteczny, jeśli nie dojdzie do ustalenia jego treści zgodnie z postanowieniami art. 952 § 2 i 3 k.c.

Czynności prowadzące do odtwarzania treści testamentu stanowią wynik oświadczeń wiedzy osób uczestniczących w tej czynności. W wypadku spisania oświadczenia spadkodawcy na podstawie art. 952 § 2 k.c. z jego udziałem wystarczy podpisanie tego pisma przez spadkodawcę i dwóch świadków, natomiast w razie odtwarzania treści oświadczenia bez udziału spadkodawcy, konieczna jest zawsze zgodność relacji wszystkich świadków, wyrażona w postaci ich podpisów pod pismem zawierającym odtworzenie oświadczenia spadkodawcy lub złożonych zeznań opisujących treść rozporządzenia ustnego. Pismo ma więc charakter zbliżony do protokołu, co stało się szczególnie wyraźne w okolicznościach rozpatrywanej sprawy ze względu na sporządzanie testamentu z niezrealizowanym prawidłowo zamysłem nadania mu formy testamentu allograficznego.

Sąd Okręgowy wykluczył możliwość złożenia przez spadkodawcę na protokole - zawierającym treść testamentu ustnego - podpisu w formie przewidzianej w art. 79 k.c., powołując się na konieczność zachowania rygorów testamentu i argumentując, że przewidziana w nim forma położenia odcisku palca na piśmie nie stanowi podpisu, lecz jest z nim tylko zrównana. Argument ten nie jest przekonujący, gdyż - o czym była już mowa - protokół stwierdzający treść testamentu ustnego nie jest testamentem, lecz dokumentem prywatnym o charakterze dowodowym, zawierającym oświadczenie wiedzy, nie mogą się więc do niego odnosić rygory związane z formą testamentu. Poza tym niedopuszczalność zastosowania przewidzianej w art. 79 k.c. formy potwierdzenia treści pisma Sąd, powołując się na orzeczenie dotyczące koniecznej formy podpisu na wekslu, wywiódł z faktu, że odcisk palca nie jest podpisem (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93, OSNCP 1994, nr 5, poz. 94). Pominął jednak, że zagadnieniem wyjaśnianym w powołanej uchwale była wymagana minimalna forma podpisu, a nie możliwość stosowania art. 79 k.c. przy sporządzaniu weksla. Należy przy tym zwrócić uwagę, że także prawo wekslowe przewiduje czynności uznawane za złożenie podpisu przez osobę niepiśmienną (art. 75 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe, jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 160).

Założeniem art. 79 k.c. jest umożliwienie złożenia pisemnego oświadczenia woli osobie, która może czytać, lecz nie może pisać, a więc nie może złożyć własnoręcznego podpisu pod pismem zawierającym oświadczenie woli, co jest zgodnie z art. 78 § 1 k.c. konieczne do zachowania formy pisemnej Artykuł 79 k.c. zamieszczony jest w księdze pierwszej części ogólnej kodeksu cywilnego, co wskazuje na jego powszechny charakter, uzasadniający stosowanie w tych wszystkich wypadkach, w których jego wyłączenia nie przesądza przepis szczególny lub szczególny sposób ukształtowania konkretnej czynności (np. testament holograficzny). W wypadku protokołu przewidzianego w art. 952 § 2 k.c. takich zastrzeżeń nie ma.

Jeżeli więc zastosowanie art. 79 k.c. do podpisu składanego pod protokołem stwierdzającym treść testamentu ustnego może budzić wątpliwości, to jedynie związane z tym, że przepis ten odnosi się do złożenia oświadczenia woli, a protokół zawiera oświadczenie wiedzy. Oświadczenie takie podlega ocenie w zakresie prawdziwości wiadomości, którą przekazuje, nie ma natomiast na celu ingerencji w stosunki prawne, choć w wypadkach określonych ustawą może takie skutki wywoływać. W piśmiennictwie i orzecznictwie wskazuje się, że do oświadczeń wiedzy w pewnym zakresie można stosować w drodze analogii przepisy odnoszące się do oświadczeń woli, jednak to, których konkretnie przepisów dotyczy analogia, jest sporne (np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1995 r., III CZP 39/95, OSNC 1995, nr 9, poz. 120, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2004 r., I CK 279/04, nie publ., i z dnia 28 stycznia 2005 r., V CK 380/04, nie publ.). W orzecznictwie zwraca się uwagę na konieczność indywidualnej oceny danego oświadczenia wiedzy, uwzględniającej specyfikę okoliczności, w których jest składane, oraz odmienność konsekwencji prawnych, jakie po-woduje (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2009 r., II CSK 684/08, "Palestra" 2009, nr 9-10, s. 255, i z dnia 17 listopada 2010 r., I CSK 75/10, nie publ.).

W rozpatrywanym wypadku poświadczenie testamentu ustnego ma bardzo istotne znaczenie dla skuteczności prawnej tego aktu, który - bez zachowania jednej z ustawowych form utrwalenia jego treści, mimo ważnego sporządzenia - nie może stanowić podstawy spadkobrania. Powiązanie protokołu z losem odtwarzanego w nim oświadczenia jest silne, przy czym formę pisemną narzuca ustawa, zatem za uzasadnioną należy przyjąć możliwość zastosowania reguł pozwalających na sporządzenie takiego oświadczenia wiedzy w formie przewidzianej w art. 79 k.c., jeżeli którakolwiek z osób mających je podpisać spełnia wymaganie stawiane w tym przepisie, tj. umie czytać, lecz nie może się podpisać.

Wobec niedokonania przez Sądy obu instancji precyzyjnych ustaleń i ocen prawnych dotyczących zachowania przez spadkodawcę wymagań przewidzianych w art. 79 k.c. (...) konieczne stało się uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

OSNC 2020 r., Nr 7-8, poz. 59

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05-06/2023

Dopuszczalne jest zastosowanie w drodze analogii art. 79 k.c. w wypadku stwierdzenia treści testamentu ustnego w formie pisemnej przewidzianej w art. 952 § 2 k.c., jeżeli którakolwiek z osób mających podpisać to pismo spełnia wymagania stawiane w art. 79 k.c., tj. umie czytać, lecz nie może się podpisać.

(postanowienie z 9 sierpnia 2019 r., II CSK 277/19, K. Tyczka-Rote, P. Grzegorczyk, K. Weitz, OSNC 2020, nr 7–8, poz. 59; BSN 2020, nr 3–4, s. 12)

Glosa

Zbigniewa Kuniewicza i Marii Wysockiej-Orlik, Rejent 2023, nr 1, s. 75

Glosa ma charakter aprobujący.

Jej autorzy zwrócili uwagę na dwie sporne w sprawie kwestie. Pierwsza dotyczyła przesłanek zakwalifikowania osoby biorącej udział w złożeniu oświadczenia woli przez spadkodawcę jako świadka testamentu ustnego, druga – dopuszczalności uznania tuszowego odcisku palca umieszczonego na pisemnym stwierdzeniu treści testamentu przez spadkodawcę za podpis, który odpowiada wymaganiom przewidzianym w art. 79 k.c. Glosatorzy krytycznie odnieśli się do stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w innym orzeczeniu, że nie jest istotne, czy dana osoba, słysząc oświadczenie spadkodawcy, zdawała sobie sprawę z tego, że jest świadkiem testamentu. Wskazali, że o tym, czy dana osoba jest takim świadkiem, decyduje wola testatora, kierującego swe oświadczenie do tej osoby. Ponadto świadkiem testamentu może być – ich zdaniem – osoba, do której spadkodawca kierował swoje oświadczenie, świadoma swej roli i rozumiejąca treść oświadczenia spadkodawcy. W okolicznościach sprawy, uwzględniając powyższe kryteria, za świadka testamentu należało – zdaniem glosatorów – uznać także osobę, która pełniła funkcję protokolanta spisującego wolę spadkodawcy. 

Odnośnie do drugiego poruszonego problemu glosatorzy podkreślili, że uznanie, iż tuszowy odcisk palca nie spełnia wymagania podpisu, wykluczałoby możliwość sporządzenia testamentu ustnego w sposób przewidziany w art. 952 § 2 k.c. przez osobę, która nie może pisać. Ich zdaniem nie ma przeszkód, aby w wypadkach, w których przepisy wymagają do dokonania określonej czynności złożenia podpisu, został on zastąpiony tuszowym odciskiem palca. Jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, to zastosowanie art. 79 k.c. jest uzasadnione. 

Autorzy glosy zwrócili uwagę na jeszcze jedną kwestię. Wskazali, że art.  79 k.c. został zamieszczony wśród regulacji, które dotyczą formy czynności prawnych i odnosi się on wyraźnie do oświadczeń woli osób niemogących pisać. Czynność przewidziana w art. 952 § 2 k.c. nie jest zaś czynnością prawną. Osoby, które podpisują się na dokumencie przewidzianym w art. 952 § 2 k.c., składają jedynie oświadczenia wiedzy. Sąd Najwyższy, wydając komentowane postanowienie, zaakceptował to stanowisko. Glosatorzy postawili w tym kontekście kolejne pytanie, a mianowicie, czy przepisy dotyczące oświadczenia woli można także stosować do oświadczenia wiedzy. Wskazali, że już przed wprowadzeniem art. 651 k.c. zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze przyjmowano takie rozwiązanie. Wątpliwości natomiast dotyczyły tego, w jaki sposób „odpowiednio” stosować określone przepisy.

Autorzy glosy zauważyli, że według ugruntowanego poglądu regulacje, które odnoszą się do formy czynności prawnych, wymagają wykładni ścisłej. Zwrócili uwagę na to, że w  analizowanej sprawie nie chodziło o odpowiednie stosowanie przepisów o formie, lecz wyłącznie przepisu, który wyznacza jeden z  elementów konstrukcyjnych pisemnej formy czynności prawnych, a jest nim podpis, którego zastępczą postać stanowi tuszowy odcisk palca. Przeprowadzona analiza miała – ich zdaniem – wskazywać na trafność tezy wyrażonej w komentowanym orzeczeniu.

*********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05-06/2022

Glosa

Michała Niedośpiała, Palestra 2022, nr 3, s. 62

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor wskazał, że na rzecz tezy, iż art. 79 k.c. ma zastosowanie także do pisma (protokołu) stwierdzającego treść testamentu ustnego (art. 952 § 2 k.c.) przemawiają liczne argumenty, w tym zasada favor testamenti, jak również względy społeczne i etyczne (humanitarne) oraz teoria woli przyjęta na tle testamentu. W dalszej kolejności komentator przedstawił trzy modele pojęcia świadka testamentu, wyjaśniając, że aprobuje w sposób zgodny z Sądem Najwyższym nurt trzeci, który wskazuje, że zagadnienia kto jest świadkiem nie należy rozstrzygać na podstawie przesłanek pozaustawowych, na których oparte jest stanowisko pierwsze i drugie, a wystarczy uwzględnić brzmienie i cel art. 952 i 951 k.c., aby w konkretnym przypadku po starannym rozważeniu zachodzących okoliczności, dojść do ustalenia osób, wobec których spadkodawca podał swoją wolę.

Następnie autor zauważył, że Sąd Najwyższy w glosowanym orzeczeniu trafnie wskazuje, iż pismo stwierdzające treść testamentu ustnego (art. 952 § 1 k.c.) nie jest oświadczeniem woli spadkodawcy (art. 951 § 1 k.c.).

Dalej glosator wyjaśnił, że termin do podniesienia wad oświadczenia woli testamentu jest terminem prekluzyjnym, a nie przedawnienia. Zatem po jego upływie nie można powołać się na nieważność testamentu z powodu wad oświadczenia woli. Podobnie termin do sporządzenia pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego, jak też do sądowego przesłuchania świadków testamentu ustnego oraz sądowego stwierdzenia treści testamentu ustnego w drodze przesłuchania świadków testamentowych jest materialnoprawny i prekluzyjny, a nie procesowy i przedawnienia. W ocenie autora Sąd Najwyższy także trafnie przyjął, że podpis określony w art. 79 k.c. może złożyć każda osoba, która podpisuje się na piśmie stwierdzającym treść testamentu ustnego, zatem nie tylko spadkodawca, lecz także świadkowie testamentu. Powyższe rozważania dały autorowi asumpt do stwierdzenia, że glosowane orzeczenie Sądu Najwyższego jest trafne.