Uchwała z dnia 1997-06-26 sygn. I KZP 12/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 12/97

Uchwała z dnia 26 czerwca 1997 r.

Brak decyzji organu celnego o wymiarze należności celnej nie stanowi przeszkody do wszczęcia - przed upływem terminu określonego w art. 83 ust. 1 prawa celnego - i przeprowadzenia postępowania karnego o przestępstwo przewidziane w art. 80 § 1 u.k.s., ani o inne przestępstwo polegające na narażeniu Skarbu Państwa na uszczuplenie należności celnej. Ustalenie, jaka jest kwota cła narażonego na uszczuplenie, należy wówczas do organu prowadzącego postępowanie karne.

Wszczęcie postępowania przed upływem terminu określonego w art. 83 ust. 1 prawa celnego przerywa bieg terminu przedawnienia karalności przestępstw wskazanych w art. 31 § 1 u.k.s., także wtedy, gdy podejrzanemu zarzucono popełnienie przestępstwa błędnie zakwalifikowanego jako przestępstwo nie należące do kategorii określonej w tym przepisie (np. przestępstwo wymienione w art. 82 § 1 u.k.s.), ponieważ o skutkach tej czynności dla biegu przedawnienia decyduje opis czynu, a nie jego kwalifikacja prawna.

Przewodniczący: sędzia J. Bratoszewski.

Sędziowie: B. Nizieński, J. Skwierawski (sprawozdawca).

Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Leszka P. i innych, po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Wojewódzki w Lublinie, postanowieniem z dnia 18 marca 1997 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy w sytuacji, gdy nie została wydana decyzja o ustaleniu wymiaru należności celnej, ani nie sporządzono protokołu karnego zawierającego ustalenie uszczuplonej należności celnej (w trybie art. 180 § 1 u.k.s.) - wszczęcie postępowania przygotowawczego przez prokuratora i przedstawienie zarzutu popełnienia występku skarbowego w oparciu o art. 269 § 1 k.p.k. - w terminie określonym w art. 83 ust. 1 prawa celnego - przerywa przewidziany w art. 31 § 1 u.k.s. bieg terminu przedawnienia karalności przestępstwa kwalifikowanego z art. 80 § 1 u.k.s. w zbiegu idealnym z art. 265 § 1 k.k., w sytuacji, gdy w początkowym stadium postępowania przedstawiono sprawcy w miejsce przestępstwa z art. 80 § 1 u.k.s. zarzut popełnienia przestępstwa z art. 82 § 1 u.k.s., a więc nie należącego do katalogu przestępstw wymienionych w art. 31 § 1 u.k.s.?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne, jakie przedstawiono Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, powstało w następującej sytuacji procesowej:

Wiesław P. oskarżony został o to, że:

1) w dniu 28 listopada 1993 r. w Ś. posłużył się sfałszowanym aktem darowizny trzech samochodów na rzecz Parafii Rzymsko-Katolickiej w T. jako autentycznym, to jest o czyn określony w art. 265 § 1 k.k.,

2) w tym samym czasie i miejscu, posługując się sfałszowanym aktem darowizny tych samochodów, sprowadził je na polski obszar celny, wiedząc, że nie stanowią one darowizny i nie są w związku z tym zwolnione od opłat celnych, to jest o czyn określony w art. 82 § 1 u.k.s.

Sąd Rejonowy w L., wyrokiem z dnia 17 października 1996 r., uznał Wiesława P. za winnego tego, że w dniu 28 listopada 1993 r. w Ś., posłużył się sfałszowanym aktem darowizny trzech samochodów na rzecz Parafii Rzymsko-Katolickiej w T. jako autentycznym, a przez to naraził Skarb Państwa na uszczuplenie cła w kwocie 13.903,90 zł, wprowadzając organ celny w błąd poprzez zatajenie rzeczywistego stanu rzeczy, a mianowicie okoliczności, iż on sam i J. K. są właścicielami wymienionych pojazdów, to jest czynu wyczerpującego znamiona dyspozycji art. 265 § 1 k.k. i art. 80 § 1 u.k.s. w zw. z art. 6 § 1 u.k.s.; uniewinnił natomiast oskarżonego "od dokonania czynu opisanego" w punkcie drugim.

Wątpliwości sądu odwoławczego wyłoniły się przy rozpoznawaniu apelacji złożonych przez wszystkich oskarżonych od skazującego ich wyroku, a istotne przyczyny tych wątpliwości powstają - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - przede wszystkim w związku z treścią i terminami czynności procesowych prokuratora, poprzedzających wniesienie przez niego aktu oskarżenia.

Odprawa celna samochodów dokonana została w dniu 23 grudnia 1993 r. Kwotę równą wysokości ustalonego przez organ celny podatku VAT uiszczono tego samego dnia, a wydana jednocześnie - na podstawie art. 56 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) - decyzja o zwolnieniu importera od uiszczenia cła, stała się ostateczna z dniem 7 stycznia 1994 r.

Prokurator wszczął postępowanie karne w dniu 16 lipca 1994 r., a w dniu 9 listopada 1995 r. przedstawił Wiesławowi P. zarzut popełnienia przestępstwa skarbowego działaniem opisanym później identycznie w akcie oskarżenia (opis ten przytoczono w punkcie 2) i ocenionym prawnie jako przestępstwo określone w art. 82 § 1 u.k.s. Istotne jest ponadto - jak podkreśla Sąd Wojewódzki - że w sprawie tej nie wydano w terminie dwóch lat, określonym w art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. - Prawo celne (jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r., Nr 71, poz. 312 ze zm.) odrębnej decyzji o wymiarze należności celnych. Prokurator nie wskazał też wysokości narażonych na uszczuplenie należności celnych ani w treści przedstawionego zarzutu, ani w akcie oskarżenia. Wysokość tych należności ustalił dopiero sąd pierwszej instancji w nieprawomocnym wyroku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Porównanie treści uzasadnienia postanowienia Sądu Wojewódzkiego z treścią sformułowanego pytania uprawnia wniosek, że sąd ten przywiązuje zasadnicze znaczenie do kwestii wymiaru należności celnej. Świadczą o tym najważniejsze argumenty przytoczone w uzasadnieniu oraz dwa pierwsze zdania pytania. Przede wszystkim sąd ten akceptuje pogląd Sądu Najwyższego, wyrażony w uchwale z dnia 22 czerwca 1995 r. I KZP 16/95 (OSNKW 1995, z. 9-10, poz. 63), według którego - w wypadku postępowania prowadzonego przez finansowy organ dochodzenia - "protokół karny musi zawierać określenie rodzaju i wysokości należności narażonej na uszczuplenie...". W dalszej części uzasadnienia postanowienia o przekazaniu zagadnienia prawnego stwierdzono jednak, że - "w ocenie orzekającego w niniejszej sprawie Sądu Wojewódzkiego" - prokurator w ogóle nie może skutecznie wskazać wysokości należności celnej, skoro takie ustalenie "należy zawsze do organu celnego", który dokonuje go "w drodze czy to odrębnej decyzji, czy to (...) protokołu karnego".

Odczytanie treści pytania z uwzględnieniem argumentacji Sądu Wojewódzkiego - konieczne dla możliwości ustosunkowania się do istoty przedstawionego zagadnienia - pozwala rozróżnić wyraźnie dwie kwestie.

Pierwszą z nich odzwierciedla pytanie: czy wszczęcie postępowania przygotowawczego przez prokuratora i przedstawienie zarzutu popełnienia przestępstwa skarbowego (art. 269 § 1 k.p.k.) - w terminie określonym w art. 83 ust. 1 Prawa celnego - przerywa bieg terminu przedawnienia karalności przestępstwa skarbowego, polegającego na narażeniu na uszczuplenie należności celnej w sytuacji, gdy nie została wydana decyzja o ustaleniu wymiaru należności celnej, ani nie sporządzono protokołu karnego, zawierającego ustalenie uszczuplonej należności celnej (art. 180 § 1 u.k.s.).

W realiach niniejszej sprawy, tylko pozytywna odpowiedź na to pytanie sprawia, że aktualność zachowuje kwestia druga, wyrażająca się pytaniem: czy bieg terminu przedawnienia karalności przerwany zostaje w opisanych warunkach i wtedy, gdy w postępowaniu przygotowawczym prokurator przedstawił sprawcy zarzut popełnienia przestępstwa określonego w art. 82 § 1 u.k.s., nie należącego do katalogu przestępstw wymienionych w art. 31 § 1 u.k.s., a nie przestępstwa określonego w art. 80 § 1 u.k.s. - jak przyjął Sąd Rejonowy w nieprawomocnym wyroku.

Ad I. Karalność przestępstwa skarbowego ulega przedawnieniu z upływem 5 lat od chwili jego popełnienia (art. 105 § 1 pkt 3 k.k. w zw. z art. 2 u.k.s.), a "karalność przestępstwa polegającego na narażeniu na uszczuplenie podatku lub innej należności państwowej także wówczas, gdy nastąpiło przedawnienie wymiaru tej należności" (art. 31 § 1 u.k.s.). Ten ostatni przepis, specjalny dla określonego w nim rodzaju przestępstw skarbowych, odsyła zatem do tych przepisów właściwych ustaw, które ustanawiają terminy przedawnienia wymiaru podatków i innych należności państwowych. Przepisem takim jest m.in. art. 83 ust. 1 Prawa celnego; zgodnie z jego brzmieniem "nie można wydać decyzji w sprawie wymiaru należności celnych po upływie 2 lat od dnia, w którym powstał obowiązek ich uiszczenia".

Należy zauważyć, że - mimo braku wątpliwości, iż zarówno postanowienie o wszczęciu postępowania karnego, jak i postanowienie o przedstawieniu zarzutu, wydano przed upływem terminu określonego w art. 83 ust. 1 Prawa celnego - sąd pytający ma wątpliwości, czy istotnie doszło do przerwania biegu przedawnienia karalności. Wątpliwości te są rezultatem niewłaściwego odczytania treści art. 83 ust. 1 Prawa celnego i art. 31 § 1 u.k.s. Poza bowiem wynikającym z tych przepisów terminem przedawnienia karalności, Sąd Wojewódzki dostrzega ponadto w ich treści warunek, bez którego spełnienia wszczęcie postępowania karnego nie jest - jego zdaniem - prawnie dopuszczalne. Warunku tego dopatruje się w wydaniu przez organ celny decyzji o wymiarze należności celnej. Takie właśnie wątpliwości wymagają - zdaniem sądu - zasadniczej wykładni ustawy poprzez rozstrzygnięcie, czy prokurator może wszcząć postępowanie karne w sprawie o przestępstwo określone w art. 80 § 1 u.k.s. w sytuacji, w jakiej - co sąd podkreśla - "nie została wydana decyzja administracyjna o ustaleniu wymiaru należności celnej, ani decyzja o wymiarze tej należności w trybie art. 180 § 1 u.k.s. przez organ celny".

Wątpliwości te - w ocenie Sądu Najwyższego - wywodzą się z braku dostatecznej analizy instytucji prawnych, będących przedmiotem rozważań sądu.

Ani przepisy kodeksu postępowania karnego, ani przepisy dotyczące postępowania karnego skarbowego nie ustanawiają żadnego innego warunku czy ograniczenia możliwości wszczęcia z urzędu postępowania karnego, poza warunkiem istnienia podstawowej przesłanki faktycznej (art. 255 k.p.k., art. 170 u.k.s.) oraz ograniczeniami wynikającymi ze stwierdzenia niedopuszczalności procesu karnego (art. 11 pkt 1-3 i 5-7 k.p.k. w zw. z art. 126 § 1 u.k.s.). Warunku dopuszczalności procesu nie stanowi więc w szczególności uprzednie wydanie decyzji o wymiarze należności celnej, podobnie, jak niewydanie jej w ogóle (a zatem także i po wszczęciu) nie powoduje obowiązku umorzenia wszczętego postępowania, jeżeli postępowanie karne wszczęto przed upływem terminu wynikającego z art. 31 § 1 u.k.s.

Wydanie decyzji o wymiarze cła jest obowiązkiem organu celnego, realizowanym po zakończeniu kontroli celnej (art. 67 ust. 1 Prawa celnego) lub w wyniku czynności, które ujawniły, że towar celny nie był poddany kontroli (art. 46a ust. 1 Prawa celnego). Jest to decyzja administracyjna, konkretyzująca obowiązek zindywidualizowanego podmiotu (strony postępowania administracyjnego) w zakresie należności przysługującej Skarbowi Państwa z tytułu przewozu towaru przez granicę państwową. Ustala ona ten obowiązek i jego rozmiar oraz jest podstawą dochodzenia należności majątkowej. Decyzja ta nie jest natomiast czynnością procesową postępowania karnego, choć - jeżeli została wydana - powinna być w prowadzonym postępowaniu wykorzystana dla ustalenia wysokości należności narażonej przestępstwem skarbowym na uszczuplenie. Niewątpliwe jest ponadto zarówno to, że decyzję o wymiarze cła wydać może tylko organ celny, jak i to, iż - wbrew stanowisku Sądu Wojewódzkiego - nie ma żadnych prawnych podstaw do różnicowania takich odmian tej decyzji, jak: "decyzja odrębna" (wydana poza postępowaniem karnym), czy "decyzja w trybie art. 180 § 1 u.k.s." (wydana w toku postępowania karnego, jakoby w postaci protokołu karnego).

Obowiązek wydania decyzji o wymiarze cła nie zawsze może być dopełniony (vide np. art. 46a ust. 1 zd. ostatnie Prawa celnego); jest tak przede wszystkim wtedy, kiedy organ celny nie dysponuje danymi pozwalającymi rozstrzygnąć o wymiarze należności, czy nawet o samym powstaniu obowiązku celnego, bo ustalenia takie mogą być poczynione tylko w wyniku przeprowadzenia postępowania karnego. Niniejsza sprawa dobrze taką sytuację ilustruje, skoro ustalenie, że dopuszczono się oszustwa celnego zależy wprost od uprzedniego wykazania, iż popełnione zostało przestępstwo podrobienia dokumentu. Ani przepisy prawa administracyjnego, ani przepisy proceduralne prawa celnego nie dopuszczają przy tym możliwości wydawania decyzji tymczasowych, czy stwierdzających stan hipotetyczny. Wymaganie zatem - jak chce tego Sąd - by wszczęcie postępowania karnego w każdym wypadku poprzedzone było wydaniem przez organ celny decyzji o wymiarze cła nie jest więc także racjonalne. Sąd nietrafnie zresztą - dla wsparcia swego poglądu - powołuje się na cyt. uchwałę Sądu Najwyższego. Została ona wydana na tle sprawy, w której postępowanie karne skarbowe prowadził organ celny, co do zaś omawianej kwestii wyrażono w niej pogląd, że protokół karny powinien zawierać "ustalenie narażonej na uszczuplenie należności celnej", a nie decyzję o wymiarze cła. Nie sposób też nie zauważyć, że żaden przepis - w tym w szczególności znajdujące tu bezpośrednie zastosowanie art. 180 u.k.s. i art. 269 k.p.k. - nie wymaga wydania w postępowaniu karnym decyzji w przedmiocie wymiaru należności celnej. Nie znajduje zatem żadnego potwierdzenia rozumowanie, według którego wydanie decyzji o wymiarze należności celnej stanowi "konieczny wymóg postępowania karnego".

Decyzja o wymiarze należności celnej nie musi zatem poprzedzać wszczęcia postępowania karnego; może nawet w ogóle nie dojść do jej wydania z powodu upływu terminu przewidzianego w art. 83 ust. 1 Prawa celnego. Mimo jej braku, prokurator może przed upływem 2 lat od końca roku, w którym powstał obowiązek uiszczenia należności celnej, wszcząć postępowanie i prowadzić je także po upływie tego terminu. Przedawnienie karalności przestępstw wskazanych w art. 31 § 1 u.k.s., jeżeli postępowanie wszczęto przed upływem terminu przewidzianego w art. 83 ust. 1 Prawa celnego, następuje bowiem po upływie terminów określonych w art. 105 § 1 pkt 3 k.k. i 106 k.k. w związku z art. 2 u.k.s.

Czynnością, która przerywa bieg przedawnienia, jest postanowienie o wszczęciu postępowania w sprawie (in rem), z tym jednak istotnym zastrzeżeniem, że wywołuje ona ów skutek pod warunkiem należytej indywidualizacji czynu. W tym zakresie w pełni aktualne jest stanowisko Sądu Najwyższego, zawarte w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 października 1992 r. I KZP 28/92 (OSNKW 1992, z. 11-12, poz. 76). W niniejszej sprawie postanowienie o wszczęciu śledztwa, w którym nie wymieniono przestępstwa skarbowego, nie mogło wywołać takiego skutku. Niewątpliwie natomiast skutek w postaci przerwania biegu przedawnienia karalności przestępstwa określonego art. 80 § 1 u.k.s. wywołało postanowienie o przedstawieniu zarzutów, a okoliczność, że co do czynu objętego tym zarzutem nie wydano decyzji o wymiarze należności celnej, nie ma znaczenia dla stwierdzenia tego skutku. Jeżeli decyzja taka została wydana, powinna być w postępowaniu karnym wykorzystana do ustalenia wysokości należności celnej; jeżeli natomiast nie została wydana, to wysokość należności ustala organ prowadzący postępowanie, który może w tym celu zwrócić się o dane niezbędne do poczynienia takiego ustalenia do urzędu celnego.

Sporządzenie protokołu karnego jest czynnością właściwą postępowaniu prowadzonemu przez finansowy organ dochodzenia. Protokół karny - wbrew twierdzeniu Sądu - nie jest decyzją o wymiarze należności celnej, ani decyzji takiej nie zawiera; jest natomiast - co do istoty - postanowieniem o przedstawieniu zarzutów, zawierającym tę samą treść, co postanowienie wydane przez prokuratora na podstawie art. 269 § 1 k.p.k. Zarówno art. 180 § 2 u.k.s., jak i art. 269 § 2 k.p.k. wymagają, by podejrzanemu przedstawić "dokładne określenie zarzucanego mu czynu", co ma oczywiste znaczenie dla możliwości realizacji prawa do obrony.

W wypadku przestępstw polegających na narażeniu na uszczuplenie należności państwowej, częścią tego określenia powinno być wskazanie także kwoty należności, znanej z decyzji o jej wymiarze lub ustalonej czynnościami organu prowadzącego postępowanie. Zaniechanie tego w niniejszej sprawie stanowiło uchybienie, zwłaszcza że prokurator ustaleniem takim dysponował, a wysokość należności celnej ma znaczenie dla kwalifikacji prawnej czynu. Skutki tego uchybienia zostały usunięte w postępowaniu przed sądem.

Postanowienie o przedstawieniu zarzutów i akt oskarżenia zawierać powinny taki opis czynu (zdarzenia faktycznego), który umożliwia sądowi ocenę tożsamości czynu i granic oskarżenia. Natomiast prawna ocena czynu, podobnie jak ocena trafności wskazanej przez prokuratora kwalifikacji prawnej w odniesieniu do opisu czynu, należą do sądu. Istotna dla dokonania ustalenia w przedmiocie przedawnienia karalności czynu ocena, czy czyn zarzucony w postępowaniu przygotowawczym i czyn w postaci przyjętej przez sąd są tożsame, należy zawsze do sądu. Przedmiotem tej oceny powinny być wszystkie elementy opisów czynu, a nie prawne oceny czynu, nie opisujące przecież faktów.

OSNKW 1997 r., Nr 9-10, poz. 75