Uchwała z dnia 1996-06-27 sygn. III CZP 70/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 70/96

Uchwała z dnia 27 czerwca 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Suchecki.

Sędziowie: SN Z. Świeboda, SA L. Walentynowicz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Renaty G., z udziałem Zdzisława S. i Janiny S., o zniesienie współwłasności, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 27 czerwca 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki we Włocławku, postanowieniem z dnia 11 kwietnia 1996 r., sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w sytuacji, gdy podczas trwania wspólności ustawowej zostają nabyte określone przedmioty przy współudziale finansowym konkubiny jednego z małżonków służące wyłącznie konkubentom, przedmioty te w całości wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków z mocy art. 31 i 32 k.r.o., a konkubinie przysługuje jedynie wierzytelność z tytułu nakładów na majątek wspólny i czy konkubinie przysługuje status uczestnika postępowania (art. 510 k.p.c.) w sprawie o podział majątku wspólnego, w którym to postępowaniu może zgłaszać swoje prawa do poszczególnych przedmiotów tego majątku nabytych wspólnie z jednym z małżonków?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

W sytuacji, gdy podczas trwania wspólności ustawowej jedno z małżonków nabędzie przedmioty majątkowe wspólnie z konkubentem, przedmioty takie mogą stanowić współwłasność konkubenta i małżonków; tych ostatnich na zasadzie wspólności ustawowej. Odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.

Uzasadnienie

We wniosku złożonym do Sądu Rejonowego we Włocławku dnia 6 lipca 1993 r. Renata G. domagała się zniesienia współwłasności ruchomości nabytych wespół z uczestnikiem postępowania Zdzisławem S. w czasie trwania ich konkubinatu w łatach 1976-1986. Wnioskodawczyni wniosła również o rozliczenie jej nakładów na budowę domu jednorodzinnego położonego w W. przy ul. Starzyńskiego nr 20, objętego spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu przysługującym b. małżonkom Zdzisławowi i Janinie S., których małżeństwo, zawarte w 1968 r., zostało rozwiązane przez rozwód w 1990 r.

Sąd Rejonowy ustalił, że Zdzisław S., pozostając w związku małżeńskim, utrzymywał długoletni związek konkubencki z wnioskodawczynią do 1986 r., kiedy to na stałe wyjechał do USA. W okresie tym konkubenci nabyli wspólnie, na własne potrzeby, ruchomości stanowiące przede wszystkim wyposażenie ich mieszkania, a także sfinansowali budowę domu. Spółdzielcze własnościowe prawo do tego domu przysługuje małżonkom S., co zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem ustalającym, wydanym w sprawie sygn. akt (...) przez Sąd Rejonowy we Włocławku. Od 1991 r. toczy się postępowanie o podział majątku dorobkowego Zdzisława S. i Janiny S. (sygn. akt (...) Sądu Rejonowego we Włocławku), obecnie zawieszone. Zostało również zawieszone postępowanie w sprawie sygn. akt (...) tego Sądu z powództwa Janiny S. przeciwko Renacie G. o wydanie ruchomości objętych postępowaniem o zniesienie współwłasności i o podział majątku wspólnego.

Postępowanie o zniesienie współwłasności toczyło się z udziałem Janiny S. Sąd Rejonowy we Włocławku postanowieniem z dnia 23 czerwca 1995 r. oddalił wniosek, ponieważ - w ocenie Sądu - konkubenci nie dysponują wspólnym majątkiem. Mianowicie, część ruchomości (przyczepa samochodowa oraz zestaw mebli wypoczynkowych) została nabyta wyłącznie za środki finansowe wnioskodawczyni i stanowi jej własność, natomiast pozostałe ruchomości, nabyte wspólnie przez konkubentów, weszły - z mocy art. 31 k.r.o. - w skład majątku wspólnego małżonków S., jako że uczestnik postępowania nie wykazał, iż nabył te ruchomości za środki należące do jego majątku odrębnego. W konsekwencji Sąd Rejonowy uznał, że Renata G. może dochodzić swoich roszczeń w odrębnym procesie o ustalenie prawa co do poszczególnych składników majątkowych nabytych w konkubinacie oraz w procesie o zwrot nakładów na majątek wspólny Zdzisława i Janiny S.

Przy rozpoznawaniu rewizji wnioskodawczyni przez Sąd Wojewódzki we Włocławku wyłoniło się przedstawione w postanowieniu zagadnienie prawne dotyczące stosunków majątkowych w konkubinacie, gdy jeden z konkubentów pozostaje w związku małżeńskim, w którym wspólność ustawowa nie została wyłączona.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawione w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne powinno być niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy. Taki warunek spełnia ta część pytania prawnego, która zmierza do wyjaśnienia w drodze wykładni czy możliwe jest nabycie rzeczy na współwłasność w konkubinacie, gdy jeden z konkubentów pozostaje jednocześnie w małżeńskiej wspólności ustawowej.

Kontrowersyjny jest już problem prawnego ukształtowania stosunków majątkowych w konkubinacie, pozostający poza zasięgiem zainteresowań ustawodawcy. Związek pozamałżeński jest faktyczną wspólnotą nie wywołującą - z racji jej zawiązania - bezpośrednich skutków prawnomajątkowych między uczestnikami tej wspólnoty. Jakkolwiek związek pozamałżeński może spełniać funkcję rodziny, to nie została przyjęta możliwość stosowania w obrębie stosunków majątkowych między konkubentami przepisów regulujących małżeńską wspólność ustawową nawet w drodze analogii. Różnorodność uwarunkowań faktycznych występujących w takich związkach oraz mała motywacja do formalizowania porozumień majątkowych między konkubentami z uwagi na ich więzi osobiste powodują, że trudno ustalić uniwersalną regułę pozwalającą określić status majątku powstałego w konkubinacie i sposób jego rozliczenia. Wybór właściwej podstawy prawnej determinowany jest konkretnym stanem faktycznym, w szczególności zaś może wynikać z podjętych przez konkubentów decyzji w sferze prawnomajątkowej. W uchwale z dnia 30 stycznia 1986 r. III CZP 79/85 (OSNCP 1987, z. 1, poz. 2) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w odniesieniu do wspólnie nabytych praw majątkowych przez konkubentów w czasie trwania ich nieformalnego związku należy stosować przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Według tych przepisów należy też rozliczać nakłady konkubentów czynione wspólnie podczas konkubinatu na majątek jednego z nich.

W rozpoznawanej sprawie zastosowanie przepisów o współwłasności może być przydatne, skoro odnotowano w niej wspólne nabycie ruchomości przez konkubentów, do ich wyłącznego użytku, a także ujawniono dokonanie nakładów przez wnioskodawczynię na majątek uczestnika z tytułu inwestycji budowlanej.

W konkubinacie może dojść do nabycia rzeczy na współwłasność na zasadach ogólnych, w szczególności wówczas, gdy konkubenci jednocześnie nabywają prawo własności (art. 195 k.c.). Powstaje wówczas współwłasność w częściach ułamkowych. W drodze czynności prawnej współwłasność powstaje również wtedy, gdy dochodzi do przeniesienia między konkubentami ułamkowej części prawa własności przysługującego zbywcy. Źródłem współwłasności bywa też zasiedzenie (art. 172 k.c.), mogące się zaktualizować w warunkach wieloletniego konkubinatu. Uprawnienia konkubenta w tej kwestii są tożsame z uprawnieniami innych osób fizycznych i prawnych wchodzących w stosunki zobowiązaniowe i prawnorzeczowe z osobami podlegającymi małżeńskiej wspólności ustawowej.

W postanowieniu z dnia 14 września 1995 r. I CRN 143/95 (nie publ.) Sąd Najwyższy stwierdził, że pozostawanie konkubenta w związku małżeńskim nie wyklucza możliwości nabycia przez niego rzeczy na współwłasność, jednakże przy zachowaniu wymagań, jakie przepisy prawa cywilnego o zobowiązaniach i o przeniesieniu własności (art. 155 k.c.) stawiają uczestnikom obrotu prawnego. W szczególności podejmowane przez konkubentów czynności prawne nie powinny naruszać dobra rodziny założonej przez konkubenta. Wspólne nabywanie przez konkubentów poszczególnych składników majątkowych wymaga zatem indywidualnej oceny.

Konkubent pozostający w związku małżeńskim podlega ustrojowi wspólności ustawowej (art. 31 k.r.o.), jeżeli wspólność nie została wyłączona albo zniesiona lub nie ustała z mocy prawa i w konsekwencji nabyte przez niego przedmioty majątkowe stają się składnikiem dorobku małżonków (art. 32 § 1 k.r.o.). Wypada przy tym nadmienić, że nawet odpłatne nabycie praw majątkowych przez małżonka z reguły mieści się w zakresie zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i nie wymaga zgody współmałżonka (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 16 marca 1995 r. III CZP 9/95 - OSNC 1995, z. 11, poz. 149). Jeżeli jednak przedmioty nabyte w związku pozamałżeńskim stanowią współwłasność konkubentów według przepisów prawa rzeczowego (art. 195 k.c. i art. 196 § 2 zd. drugie k.c.), to do dorobku małżeńskiego wchodzi jedynie udział we współwłasności, jakim dysponuje konkubent pozostający w związku małżeńskim.

W przedstawionej sytuacji wspólne nabycie przedmiotów majątkowych przez konkubentów oznacza, że może powstać współwłasność w częściach ułamkowych jednego konkubenta oraz drugiego z nich i jego małżonka; małżonków ze skutkami wynikającymi z art. 31 k.r.o.

Z tych względów przedstawione zagadnienie zostało rozstrzygnięte jak w sentencji uchwały (art. 391 k.p.c. oraz art. 13 pkt 4 ustawy o Sądzie Najwyższym).

Pozostała część pytania prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki ma na celu wyjaśnienie, czy konkubentowi przysługuje status uczestnika postępowania (art. 510 § 1 k.p.c.) w sprawie o podział majątku wspólnego drugiego konkubenta po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej. To zagadnienie prawne dotyczy innej sprawy, a mianowicie sprawy z wniosku Janiny S., z udziałem Zdzisława S., o podział ich majątku dorobkowego, wszczętej dnia 8 kwietnia 1991 r. (sygn. akt (...) Sądu Rejonowego we Włocławku) i dlatego Sąd Najwyższy w tej części odmówił podjęcia uchwały.

W związku z podniesionymi wątpliwościami procesowymi wypada tylko zauważyć, że w uchwale z dnia 12 kwietnia 1995 r. III CZP 34/95 (OSNC 1995, z. 7-8, poz. 109) Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, iż wierzyciel jednego z małżonków może być uczestnikiem postępowania w sprawie o podział ich majątku wspólnego. Aprobując tę wykładnię należy stwierdzić, że może być uczestnikiem postępowania w sprawie o podział majątku wspólnego konkubent jednego z małżonków (byłych małżonków) mający roszczenie o zwrot nakładów dokonanych na ich majątek wspólny albo będący współwłaścicielem przedmiotów majątkowych nabytych na współwłasność w konkubinacie, jeżeli pozostały udział we współwłasności tych przedmiotów należy do dzielonego majątku.

Z istoty postępowania nieprocesowego wynika, że nie mają odpowiedniego zastosowania w tym postępowaniu przepisy o interwencji głównej i ubocznej, o współuczestnictwie w procesie oraz o dopozwaniu i przypozwaniu, a to z uwagi na treść art. 510 k.p.c., mającego charakter przepisu szczególnego w stosunku do uregulowań zamieszczonych w księdze pierwszej kodeksu postępowania cywilnego (vide art. 13 § 2 k.p.c.). Wierzyciel małżonków może zatem realizować swój interes prawny poprzez uczestnictwo w sprawie o podział ich dorobku.