Uchwała z dnia 1991-08-06 sygn. III CZP 67/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 67/91

Uchwała z dnia 6 sierpnia 1991 r.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Wacława D. przeciwko Teresie P. o unieważnienie aktu notarialnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 6 sierpnia 1991 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łomży postanowieniem z dnia 14 maja 1991 r. sygn. akt. I Cr 103/91 do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"Czy umowa darowizny nieruchomości, na którą w dacie jej zawierania darczyńca posiadał tytuł własności opiewający na jego nazwisko, wydany w trybie ustawy z dnia 26.10.1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, a którego nieważność stwierdzono w okresie późniejszym, powołując się na uregulowanie stanu własności tej nieruchomości w dacie wejścia w życie ww. ustawy na rzecz darczyńcy oraz jego małżonka, nieżyjącego w momencie zawierania umowy, a po którym to dziedziczy m.in. zbywca jest nieważna w całości, czy też jedynie w części, w której spadek po małżonku darczyńcy nabyły inne osoby?" podjął następującą uchwałę:

Darowizna nieruchomości dokonana przez współwłaściciela, będącego jednocześnie współspadkobiercą udziału po drugim współwłaścicielu, jest ważna w zakresie nieprzekraczającym udziału darczyńcy we współwłasności. Skuteczność darowizny w zakresie udziału w spadku po drugim współwłaścicielu, dokonanym bez zgody pozostałych spadkobierców, może być kwestionowana tylko na podstawie art. 1036 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z ustaleń faktycznych dokonanych w sprawie wynika, że Kazimierz D. i Helena C., po mężu D. urządzili swoje stosunki majątkowe w ten sposób, że majątek jaki mają bądź nabędą w przyszłości oraz majątek dorobkowy stanowić będzie ich wspólną własność w równych częściach (akt notarialny z 20.II.1923 r. spisany jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego). Kazimierz D. zmarł w dniu 25 II 1975 r. i spadek po nim na mocy ustawy, w zakresie gospodarstwa rolnego, nabyła żona Helena D., syn Wacław D. i córka Marianna M.

w 1/3 części każde z nich. Natomiast spadek po zmarłej w dniu 1 VIII 1985 r. Helenie D. tak na zasadach ogólnych, jak i co do gospodarstwa rolnego, nabyły dzieci: syn Wacław D., córka Marianna M. i córka Teresa P. (pozwana w niniejszej sprawie) w równych częściach. W skład spadku poza nieruchomością położoną we wsi T. wchodziło jeszcze inne gospodarstwo rolne.

Z ustaleń tych wynikałoby, że w dacie zawierania umowy darowizny, tj. 5 X 1984 r. Helena D. była współwłaścicielką gospodarstwa rolnego, a więc również nieruchomości o pow. 5,5130 ha położonej we wsi T. w 2/3 częściach. Pozostały udział przypadał spadkobiercom ustawowym jej zmarłego męża (m.in. powodowi w niniejszej sprawie).

Tymczasem w umowie darowizny z 5 X 1984 r. Helena D. darowała całą nieruchomość o pow. 5,5130 ha córce Teresie P. (pozwanej w niniejszej sprawie). Nieruchomość objęta aktem notarialnym nie była jedynym składnikiem majątku dorobkowego, jak również nie wyczerpywała całego spadku po Wacławie D.

Rozporządzenie udziałem w rzeczy wspólnej reguluje art. 198 k.c., a w sposób szczególny art. 1036 k.c. Osoba będąca współwłaścicielem jednego ze składników majątku spadkowego może zbyć przypadający jej udział w tej rzeczy za zgodą pozostałych współspadkobierców. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców, zgodnie ze zdaniem drugim art. 1036 k.c. rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy.

W rozpoznawanej sprawie powód, będący ustawowym spadkobiercą Wacława D., nie powołał się na przesłanki wymienione w art. 1036 zd. 2 k.c.

Trafnie wskazano w uzasadnieniu pytania prawnego, że w takiej sytuacji nad ważnością umowy darowizny, którą objęty był jeden składnik, wchodzący do majątku dorobkowego darczyńcy oraz jego zmarłego małżonka należy zastanowić się w świetle regulacji art. 199 k.c. Wobec stwierdzenia nieważności aktu własności ziemi wydanego w trybie ustawy z 26 X 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) kwestie własności reguluje akt notarialny z 1923 r. Z uwagi na śmierć darczyńcy ustał ustrój uregulowany aktem notarialnym z 1923 r. i były małżonek stał się współwłaścicielem majątku wraz ze spadkobiercami zmarłego. Zgodnie z treścią art. 199 k.c. nie mógł zbyć rzeczy wspólnej bez zgody wszystkich współwłaścicieli.

W sprawie niniejszej chodzi więc przede wszystkim o ustalenie skutku czynności prawnej dokonanej z naruszeniem tego przepisu, a w szczególności czy rozporządzenie rzeczą wspólną w takiej sytuacji jest czynnością prawną nieważną w całości czy też tylko w części przekraczającej udział zbywcy w danej rzeczy.

Zgodnie z art. 198 k.c. każdy ze współwłaścicieli może swobodnie rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. O ile zatem rozporządzenie przekroczyło wielkość udziału przypadającego współwłaścicielowi to umowa będzie nieważna tylko w części przekraczającej udział zbywcy w danej rzeczy. Za takim rozwiązaniem przemawia interpretacja art. 58 § 3 k.c., z którego wynika, że nieważnością może być dotknięta tylko część czynności prawnej i wówczas czynność prawna, co do pozostałych części, pozostaje w mocy. Jak trafnie podniósł, to już Sąd Najwyższy w uchwale z 17 I 1989, III CZP 108/88, (OSNCP nr 1/1990, poz. 7) u podstaw unormowania zawartego w § 3 art. 58 k.c. leży założenie o wielości postanowień objętych jednolitą czynnością prawną, z których po stwierdzeniu części nieważnej, pozostałe postanowienia tej czynności mogłyby istnieć i funkcjonować jako samodzielne czynności prawne, bez potrzeby podważania całej jej treści. Wolą darczyńcy było darowanie udziału w majątku wspólnym w takiej części, jakiej mu ono przysługiwało. Gdyby darczyńca świadomy był, że przysługuje mu mniejsza część, to ograniczyłby się do darowania części mu przysługującej. Brak więc racjonalnych podstaw do przyjęcia, by w tym zakresie, w którym mógł dysponować swym udziałem przyjąć, że czynność prawna również była nieważna.

Pogląd o częściowej nieważności umowy, tj. tylko w zakresie rozporządzenia rzeczą ponad udział został wyrażony już pośrednio wcześniej w uzasadnieniu powołanej wyżej uchwały SN z 17 I 1989, III CZP 108/88 oraz w uchwale z 20 III 1991, III CZP 16/91 (niepubl.).

W konsekwencji przyjąć należy, że dokonana przez współwłaściciela, będącego zarazem spadkobiercą, darowizna nieruchomości, bez zgody pozostałych spadkobierców, jest skuteczna tylko w odniesieniu do udziału darczyńcy, z tym że co do udziału nabytego wskutek dziedziczenia w granicach wynikających ze zdania drugiego art. 1036 k.c.

Z tych względów podjęto uchwałę jak na wstępie.