Uchwała z dnia 1983-05-13 sygn. III CZP 18/83

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 18/83

Uchwała z dnia 13 maja 1983 r.

Przewodniczący: Sędzia SN J. Pietrzykowski.

Sędziowie SN: Ł. Grygołajtys, M. Sychowicz (spr.).

Protokolanta: M. Czarnecka.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Elżbiety G. i Krzysztofa G. przeciwko Janowi T. i Stefanii T. o wydanie nieruchomości, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 13 maja 1983 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki postanowieniem z dnia 4 lutego 1983 r., sygn. akt. I Cr 8/83 do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.,

"Czy w przypadku uwzględnienia powództwa właściciela o wydanie nieruchomości uprzednio zbytej nieważną umową - za równoczesnym zwrotem ceny kupna sprzedaży - do tej ceny kupna sprzedaży bedącej przedmiotem zwrotu mają zastosowanie przepisy o odszkodowaniu, a w szczególności przepis art. 363 § 2 k.c.?

podjął następującą uchwałę:

Do zwrotu wyrażonej w pieniądzu ceny zapłaconej w wykonaniu nieważnej umowy nabycia nieruchomości nie ma zastosowania przepis art. 363 § 2 k.c. regulujący zasady naprawienia szkody w pieniądzu.

Uzasadnienie

Właścicielami nieruchomości będącej przedmiotem sprawy byli dziadkowie powodów Tomasz i Magdalena P. W 1976 r. nieruchomość tę sprzedali oni nieformalną umową pozwanym za 5.000 zł Następnie w 1978 r. nieruchomość przekazali powodom, jako ich następcom, w zamian za emeryturę.

Powodowie, powołując się na swój tytuł własności, wnieśli o nakazanie pozwanym, aby wydali powodom nieruchomość.

Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 19 listopada 1982 r. nakazał pozwanym, aby wydali powodom nieruchomość za równoczesnym zwrotem na rzecz powodów kwoty 5.000 zł.

Rozpoznając sprawę na skutek rewizji pozwanych od wymienionego wyroku, Sąd Wojewódzki uznał, iż w sprawie powstało zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości i zagadnienie to - przytoczone w sentencji - przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Cena zapłacona w wykonaniu nieważnej umowy nabycia nieruchomości jest świadczeniem nienależnym (art. 410 § 2 k.c.). W myśl art. 410 § 1 k.c. do zwrotu takiego świadczenia stosuje się w szczególności przepisy art. 405-409 k.c.

Stosownie do ostatnio wymienionych przepisów roszczenie o wydanie korzyści majątkowej uzyskanej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby obejmuje w pierwszym rzędzie odzyskanie w naturze, czyli realnie tego co zubożony utracił. Inaczej rzecz się ma, kiedy wzbogacenie polega na uzyskaniu sumy pieniężnej. Suma pieniężna wchodzi z reguły - wskutek zmieszania - do majątku wzbogaconego i tylko wyjątkowo może zachować swoją odrębność. W zasadzie więc nie wchodzi w grę roszczenie o zwrot sumy pieniężnej w naturze, tylko o zwrot w wartości.

Z art. 409 k.c. wynika zasada aktualności wzbogacenia, czyli ustalenia jego w chwili podniesienia roszczenia o wydanie korzyści. Przedmiotem roszczenia jest więc nie to, co wzbogacony uzyskał, lecz to, co jeszcze w chwili zwrotu posiada. Gdy możliwy jest zwrot tylko w wartości, wtedy wzbogacony zobowiązany jest do wydania wartości wzbogacenia w pieniądzach. Wartość ta powinna być oznaczona również według chwili podniesienia roszczenia o wydanie korzyści.

Jeżeli wzbogacenie polega na uzyskaniu sumy pieniężnej, roszczenie o zwrot jest roszczeniem o spełnienie świadczenia pieniężnego. Świadczenie takie, z uwagi właśnie na jego pieniężny charakter, cechują pewne odrębności w stosunku do świadczenia niepieniężnego. W szczególności zgodnie z obowiązującą w naszym prawie zasadą nominalizmu (art. 358 § 2 k.c.) przedmiotem świadczenia pieniężnego jest oznaczona suma jednostek pieniężnych, w których wyraża się zobowiązanie, bez względu na to, czy między chwilą powstania zobowiązania a chwilą jego wykonania nastąpił spadek bądź wzrost siły nabywczej pieniądza, powodujący zmianę wartości ekonomicznej świadczenia. Odniesienie tej zasady do wyrażonej w pieniądzu korzyści majątkowej uzyskanej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby oznacza, iż przedmiotem roszczenia o zwrot wzbogacenia jest suma pieniężna obliczona według wartości umieszczonych na znakach pieniężnych uzyskanych przez wzbogaconego kosztem zubożonego. Zasadę tę stosuje się także do nienależnego świadczenia.

Zasada nominalizmu może, jeżeli przepisy szczególne tak stanowią, ulec wyłączeniu bądź ograniczeniu (art. 358 § 2 k.c.). Jednakże przepisy Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu, a w szczególności przepisy dotyczące nienależnego świadczenia, takiego wyłączenia lub ograniczenia nie zawierają.

Eliminację zasady nominalizmu przewiduje art. 363 § 2 k.c. Przepis ten - jak wyraźnie wynika ze sformułowań w nim zawartych - dotyczy wprost tylko zobowiązań odszkodowawczych. Nie ulega zaś wątpliwości, że na gruncie Kodeksu cywilnego do takich nie należą zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wraz z ich szczególnym rodzajem - nienależnym świadczeniem. Brak luki w prawie w tym zakresie wyłącza możliwość stosowania art. 363 § 2 k.c. w drodze analogii do stosunków wynikających z bezpodstawnego wzbogacenia i nienależnego świadczenia.

Jak na ogół przyjmuje się w doktrynie, przepis art. 363 § 2 k.c. - rozpatrywany łącznie z innymi przepisami Kodeksu cywilnego jak i przepisami pozakodeksowymi - daje podstawę do sformułowania ogólnej zasady, według której przy ustalaniu wysokości świadczenia pieniężnego należy brać pod uwagę ceny z daty ustalenia tego świadczenia. Według poglądu tego wyżej wymieniona zasada nie przekreśla jednak ustawowej zasady nominalizmu. Zasięg tej pierwszej zasady ogranicza się bowiem tylko do świadczeń pieniężnych wynikających z tzw. zobowiązań niepieniężnych ze świadczeniem pieniężnym. Jako przypadki zastosowania tej zasady wymienia się również bezpodstawne wzbogacenie i nienależne świadczenie, gdy świadczenie pieniężne jest świadczeniem zastępującym świadczenie niepieniężne, gdy wchodzi w jego miejsce jako jego surogat w sytuacji, kiedy zachodzi niemożność dokonania repartycji w naturze. Przypadki te nie obejmują sytuacji, gdy nienależne świadczenie spełnione zostało w pieniądzu. W sytuacji tej pełne zastosowanie znajduje zatem zasada nominalizmu.

Przytoczone względy uzasadniają podjęcie uchwały o treści jak w sentencji.