Postanowienie z dnia 2002-07-30 sygn. I KZP 18/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 18/02

Postanowienie z dnia 30 lipca 2002 r.

Ujemna przesłanka prowadzenia postępowania karnego, określona w art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k., stanowi "okoliczność wyłączającą ukaranie" w rozumieniu art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. Możliwe jest zatem orzeczenie tytułem środka zabezpieczającego przepadku przedmiotów (wymienionego w art. 22 § 3 pkt 6 k.k.s.) także w wypadku, gdy ustaleniu, że sprawca popełnił czyn zabroniony, towarzyszy stwierdzenie, iż nastąpiło przedawnienie karalności tego czynu.  

Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki (sprawozdawca).

Sędziowie SN: H. Gradzik, E. Strużyna.

Prokurator Prokuratury Krajowej: F. Pasturczak.

Sąd Najwyższy w sprawie Jacka K. po rozpoznaniu, przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w G., postanowieniem z dnia 19 kwietnia 2002 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy do okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy czynu zabronionego w rozumieniu przepisu art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. należy ujemna przesłanka procesowa określona w art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.?"

postanowił odmówić podjęcia uchwały.  

Uzasadnienie

Przedstawione przez Sąd Okręgowy w G. zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującej sytuacji procesowej.

Sąd Rejonowy w G. wyrokiem z dnia 23 listopada 2000 r. uznał oskarżonego Jacka K. za winnego tego, że w dniu 6 marca 1999 r. w C. posiadał 161 butelek alkoholu różnego gatunku - o łącznej wartości 2 969,60 zł - bez oznaczeń znakami skarbowymi akcyzy, w ilości wskazującej na przeznaczenie do działalności handlowej, i za to, przy przyjęciu - jak to określił sąd - "wypadku mniejszej rangi", skazał go za popełnienie wykroczenia określonego w art. 65 § 4 k.k.s. i wymierzył mu na podstawie art. 65 § 4 k.k.s. w zw. z art. 23 § 1 i 3 k.k.s. karę grzywny w wymiarze 60 stawek dziennych, określając wysokość jednej stawki na 10 złotych. Tym samym wyrokiem Sąd Rejonowy uznał Jacka K. za winnego tego, iż w tym samym miejscu i czasie, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w wysokości 100 złotych przyjął na przechowanie od nieustalonej osoby wyżej wymieniony alkohol, wiedząc lub co najmniej godząc się na to, że stanowi on przedmiot przestępstwa skarbowego, to jest popełnienia wykroczenia skarbowego określonego w art. 91 § 4 k.k.s., i za to na podstawie art. 91 § 4 k.k.s. w zw. z art. 23 § 1 i 3 k.k.s. skazał go na karę 50 stawek dziennych grzywny, ustalając wysokość jednej stawki na 10 złotych. Sąd Rejonowy na podstawie art. 39 k.k.s. połączył orzeczone wobec Jacka K. kary grzywny i wymierzył mu karę łączną grzywny w wysokości 80 stawek dziennych, ustalając wysokość jednej stawki na 10 złotych. Na podstawie art. 43 § 1 k.k.s. sąd orzekł przepadek dowodów rzeczowych w postaci butelek z alkoholem "przez zniszczenie na rzecz Skarbu Państwa".

Wyrok Sądu Rejonowego w G. zaskarżył, na korzyść oskarżonego Jacka K., Prokurator Rejonowy w C., zarzucając temu orzeczeniu obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 23 § 1 i 3 k.k.s., przez wymierzenie oskarżonemu za wykroczenie skarbowe kary grzywny w stawkach dziennych, podczas gdy grzywna za wykroczenia musi być określona kwotowo oraz przepisu art. 65 § 4 k.k.s., który - jak wywodził skarżący - "zawiera zupełnie inną treść ustawową, bo dotyczy kwoty podatku narażonego na uszczuplenie, a nie wskazania łącznej wartości alkoholu, jak przyjął to w opisie czynu Sąd Rejonowy". Prokurator wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania.

Przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wniesionego przez prokuratora Sąd Okręgowy w G. powziął wątpliwości, które zadecydowały o wystąpieniu do Sądu Najwyższego z zagadnieniem prawnym, sprowadzonym przez sąd odwoławczy do pytania: "czy do okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy czynu zabronionego w rozumieniu art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. należy ujemna przesłanka procesowa określona w art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.?"

Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały, stwierdzając, iż - jego zdaniem - przedstawione zagadnienie prawne nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawione zagadnienie prawne istotnie nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy. Sąd Najwyższy odmówił zatem podjęcia uchwały w trybie określonym w art. 441 § 1 k.p.k.

Upływ czasu, określony w ustawie odrębnie dla poszczególnych kategorii czynów zabronionych, powoduje uchylenie ich karalności i stanowi jednocześnie przeszkodę procesową do prowadzenia postępowania (zob. np. K. Marszał: Przedawnienie w prawie karnym, Warszawa 1972, s. 101 i nast.). Taki sam charakter ma przedawnienie w odniesieniu do występków i wykroczeń stypizowanych uprzednio w ustawie karnej skarbowej, a obecnie w kodeksie karnym skarbowym (zob. np. T. Grzegorczyk: Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2000, s. 193; F. Prusak: Ustawa karna skarbowa z komentarzem, Warszawa 1992, s. 44). Przedawnienie stanowi zatem jedną z okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy czynu zabronionego.

Należy przypomnieć, że na gruncie art. 18 poprzednio obowiązującej ustawy karnej skarbowej, który to przepis podobnie jak art. 43 § 1 k.k.s. przewidywał możliwość orzeczenia przepadku rzeczy tytułem środka zabezpieczającego, gdy "zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego", Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 lipca 1986 r., V KRN 262/86 (OSNKW 1987, z. 1-2, poz. 8) wyjaśnił już, że: "Mimo nastąpienia przedawnienia karalności sąd może orzekać o przepadku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego, ponieważ przedawnienie karalności stanowi tylko okoliczność wyłączającą ukaranie sprawcy czynu zabronionego". Uchwała ta spotkała się z aprobatą w piśmiennictwie prawniczym (zob. np. A. Ćwiąkalski, A. Zoll: Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego za I półrocze 1987 r., NP 1988, z. 7-8, s. 64-90; F. Prusak: op. cit., s. 44; T. Grzegorczyk: op. cit., s. 193). Wypada zatem rozważyć jedynie to, czy pogląd wyrażony w powołanej uchwale nie zdezaktualizował się lub też, czy argumenty przedstawione w uzasadnieniu postanowienia sądu odwoławczego, który wystąpił z pytaniem prawnym, nie powinny prowadzić do odstąpienia od tego poglądu.

O dezaktualizacji poglądu, która związana byłaby ze zmianą stanu prawnego, nie może być mowy, gdyż uchwała z 1986 r., aczkolwiek podjęta była na gruncie nieobowiązującego obecnie art. 18 u.k.s., niemniej jednak, jak już na to wskazano, przepis ten przewidywał tożsamą przesłankę, podlegającą wykładni, z tą, która występuje w treści przepisu art. 43 § 1 k.k.s., a którą ustawodawca ujął w słowach: "zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego".

Nawiązując zaś do dwóch zastrzeżeń, które sformułował w uzasadnieniu swego pytania Sąd Okręgowy w G., stwierdzić należy, że:

1. Argumentacja nawiązująca do poglądu, zgodnie z którym, skoro ustawodawca w art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k. odrębnie wymienia jako ujemną przesłankę "niepodleganie karze", gdy ustawa tak stanowi, nie można zatem przyjąć, iżby sformułowanie "okoliczność wyłączająca ukaranie" odnosiło się także do innych przesłanek określonych w art. 17 § 1 k.p.k. (odwołująca się do zapatrywania wyrażonego przez J. Michalskiego: Komentarz do kodeksu karnego skarbowego. Tytuł I: Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, Warszawa 2000, s. 99) - jest nie do zaakceptowania. Jak wskazano w piśmiennictwie, ustawowa przyczyna umorzenia postępowania, określona w art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k., nawiązująca do braku karalności czynu wówczas, gdy ustawa wyraźnie tak stanowi, jest ukierunkowana głównie na sytuacje, w których w przepisach kodeksu karnego przywilejem braku karalności premiowany jest czynny żal (np. art. 15 § 1, art. 17 § 1 i 2, art. 23 § 1, art. 131 § 2, art. 160 § 4, art. 169, art. 176 § 1, art. 220 § 3, art. 259, art. 296 § 5, art. 298 § 2, art. 299 § 8) oraz konfliktowe sytuacje motywacyjne (art. 233 § 3, art. 239 § 2, art. 240 § 3). Na tle przykładowo wymienionych oraz innych, mających bezdyskusyjnie materialnoprawny charakter, przesłanek braku karalności czynu, z uwagi na toczący się od lat w doktrynie spór o to, czy przedawnienie ma charakter wyłącznie materialnoprawny, czy również po części procesowy, mogłyby powstać wątpliwości co do tego, czy w ogólnej klauzuli art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k. jest również ujęta także ta ostatnia instytucja. Wskazuje na to np. S. Waltoś (Proces karny. Zarys systemu. Wydanie VI zmienione i poprawione, Warszawa 2002, s. 447) stwierdzając, że w art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. przesłankę przedawnienia "kodeks z 1997 r. wyodrębnił (...) głównie po to, aby uniknąć dyskusji, czy w formule ustawowej «nie podlega karze» mieści się także zwrot «karalność» przestępstwa ustaje, gdy... (art. 101 k.k.)".
2. Wątpliwości sądu odwoławczego związane z aprobującym, wobec postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1986 r., stanowiskiem A. Ćwiąkalskiego i A. Zolla, wyrażonym w przeglądzie orzecznictwa (op. cit., s. 74), wynikają - zapewne - z nienależytego odczytania wszystkich przesłanek stosowania przepadku przedmiotów na podstawie art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. (uprzednio: przepadku rzeczy na podstawie art. 18 u.k.s.). Autorzy ci słusznie podkreślali, iż przesłanką orzeczenia przepadku jest ustalenie, że czyn zabroniony był w ogóle popełniony i że osoba, której przepadek dotyczy (z wyjątkiem sytuacji, która określona była w art. 48 § 3 d.k.k.), jest sprawcą czynu zabronionego, albowiem takie warunki wyraźnie przewidywała ustawa karna skarbowa. Taka sama jest konstrukcja przepisu art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. Sąd Okręgowy skoncentrował się na jednej tylko przesłance, a mianowicie na umorzeniu postępowania, nie dostrzegając tego, że warunkiem sine qua non orzeczenia przepadku, wynikającym z ustawy, jest stwierdzenie popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego, stypizowanego w kodeksie karnym skarbowym. W art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. jest bowiem mowa nie tylko o tym, że "zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie", ale ponadto także i o tym, że okoliczność ta dotyczy "sprawcy czynu zabronionego". Sąd powinien zatem przed orzeczeniem przepadku na tej podstawie, zgodnie z wyraźnymi warunkami określonymi przez ustawodawcę, stwierdzić, że czyn zabroniony został popełniony, że osoba, której przepadek dotyczy jest jego sprawcą, i że, wreszcie, zachodzi ustawowa okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy (w analizowanej sytuacji - że nastąpiło przedawnienie). Tak więc, o ile przepisy prawa nie przewidują obowiązku ustalenia tych wszystkich okoliczności, gdy organ procesowy stwierdza, iż zachodzi ujemna przesłanka przedawnienia i ogranicza się do wydania postanowienia o umorzeniu postępowania, o tyle ich ustalenie jest obowiązkowe, gdy z umorzeniem postępowania z powodu przedawnienia połączone ma być orzeczenie przepadku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego.

Na koniec zauważyć należy, iż ograniczenie przesłanek wyłączających karalność sprawcy czynu zabronionego - w wyniku których stwierdzenia możliwe byłoby orzeczenie przepadku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego - jedynie do przesłanek klasycznie materialnoprawnych, pozostawałoby - jak na to zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w jednej ze swych wcześniejszych uchwał, dotyczącej wypadku śmierci sprawcy - "w sprzeczności z ratio legis przepisów, stwarzających możliwość orzekania przepadku owoców przestępstwa sprawcy, któremu tenże przepadek groził" (zob. uchwałę SN z dnia 22 listopada 1973 r., VI KZP 42/73, OSNKW 1974, z. 2, poz. 23). W konsekwencji, przez "okoliczność wyłączającą ukaranie sprawcy czynu zabronionego" na gruncie art. 18 u.k.s. przyjmowano zarówno te sytuacje, gdy sprawca, dopuszczając się czynu zabronionego, nie popełnia przestępstwa, jak i te, gdy ustawa z innych względów wyłącza jego ukaranie, w tym także, gdy sprawca przestępstwa zmarł. W tym ostatnim wypadku orzeczenie przepadku poprzedzać jednak musiało nie tylko umorzenie postępowania z powodu śmierci sprawcy, ale także i pewne z punktu widzenia dowodowego ustalenie, że zmarły jest sprawcą czynu zabronionego, z popełnieniem którego ustawa wiąże możliwość orzeczenia przepadku. Pogląd ten aprobowano w piśmiennictwie [por. M. Cieślak i Z. Doda: Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (I półrocze 1974 r.) Pal. 1975, z. 3, s. 49; F. Prusak: op. cit. , s. 43]. Takie same zapatrywania wyrażone zostały także na gruncie art. 43 § 1 k.k.s. (por. T. Grzegorczyk: op. cit. , s. 193).

Reasumując, należy stwierdzić, że ujemna przesłanka prowadzenia postępowania karnego, określona w art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k., stanowi "okoliczność wyłączającą ukaranie" w rozumieniu art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s. W konsekwencji możliwe jest orzeczenie tytułem środka zabezpieczającego przepadku przedmiotów (wymienionego w art. 22 § 3 pkt 6 k.k.s.) także w wypadku, gdy ustaleniu, że sprawca popełnił czyn zabroniony, towarzyszy stwierdzenie, iż nastąpiło przedawnienie karalności tego czynu.

OSNKW 2002r. Nr 9-10, poz. 76