Uchwała z dnia 1994-04-21 sygn. III CZP 40/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 40/94

Uchwała z dnia 21 kwietnia 1994 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Bieniek (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Gudowski, B. Myszka.

Sąd Najwyższy w sprawie ze skargi Zofii D., z udziałem Reginy K. i Jadwigi K., o wznowienie postępowania w sprawie Sądu Rejonowego w Ostrołęce sygn. akt (...), po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 7 kwietnia 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Ostrołęce, postanowieniem z dnia 18 lutego 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy - i ewentualnie kiedy - uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku może żądać wznowienia tego postępowania z powodu pozbawienia go możności działania?"

podjął następującą uchwałę:

Uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku nie może żądać wznowienia tego postępowania z powodu pozbawienia go możności działania.

Uzasadnienie 

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wynikło na tle skargi Zofii D. o wznowienie postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po Henryku K., zakończonej prawomocnym postanowieniem z dnia 12 stycznia 1993 r., wydanym w sprawie sygn. akt (...). Wnosząca skargę o wznowienie postępowania była uczestniczką postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wszakże w skardze o wznowienie podniosła to, że nie była powiadomiona o ostatnim terminie rozprawy, a tym samym pozbawiono ją możności działania.

Sąd Rejonowy odrzucił skargę o wznowienie, wychodząc z założenia, że w świetle art. 524 § 1 k.p.c. wznowienie nie jest dopuszczalne, ponieważ postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku może być zmienione w trybie art. 679 § 1 k.p.c.

Sąd Wojewódzki, rozpoznając zażalenie, przedstawił do rozstrzygnięcia przytoczone wyżej zagadnienie prawne. Przedstawiając je Sąd Wojewódzki wskazał, że wzajemna relacja art. 524 § 1 i art. 679 § 1 k.p.c. nie jest jednoznaczna, mimo dość stanowczego brzmienia art. 524 § 1 in fine k.p.c., iż "(...) wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kodeks postępowania cywilnego normuje wyraźnie kwestię dopuszczalności wznowienia postępowania nieprocesowego. W szczególności w art. 524 § 1 tego kodeksu postanowiono, że uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, jednakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone. Z powyższego przepisu wynika przede wszystkim dopuszczalność wznowienia postępowania nieprocesowego tylko wówczas, gdy postępowanie to zostało zakończone prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy. Natomiast nie jest ono dopuszczalne, gdy postanowienie zostało zakończone prawomocnym postanowieniem kończącym wprawdzie postępowanie w sprawie, ale nie zawierającym rozstrzygnięcia merytorycznego. Kwestia ta przedstawia się zatem identycznie, jak w procesie, gdyż łączy się z problemem powagi rzecz osądzonej, która przysługuje jedynie rozstrzygnięciom merytorycznym.

Jednakże w kodeksie postępowania cywilnego wprowadzono wyjątek od zasady dopuszczalności wznowienia postępowania nieprocesowego zakończonego prawomocnym postanowieniem co do istoty sprawy, dla tych wypadków, w których na podstawie przepisów tego kodeksu, postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone, choć jest prawomocne. Chodzi tu w szczególności o sytuacje objęte przepisami art. 523 zd. drugie, art. 539, art. 559, art. 577, art. 678 i art. 679 k.p.c. Przyjęcie takiego rozwiązania uznano za uzasadnione. Rzecz w tym, że wznowienie postępowania nie jest potrzebne, skoro łatwiej można uzyskać ten sam wynik na innej drodze. Jest jednak oczywiste, że muszą zachodzić warunki umożliwiające uwzględnienie żądania zmiany prawomocnego orzeczenia. W szczególności art. 523 k.p.c., jako przepis o charakterze ogólnym, stwierdza, że prawomocne postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy. Oznacza to, że przy braku zmiany okoliczności sprawy, takie postanowienie może być zmienione lub uchylone tylko w drodze skargi o wznowienie postępowania albo rewizji nadzwyczajnej. Pozostałe - wyżej wymienione - przepisy, jako przepisy szczególne, takiego ogólnego zastrzeżenia nie zawierają, gdy chodzi o zmianę lub uchylenie postanowienia. Przeciwnie, przepis art. 577 k.p.c. wyraźnie nawet zezwala, że sąd opiekuńczy może - niezależnie od jakiejkolwiek zmiany okoliczności sprawy - zmienić swe prawomocne postanowienie, jeżeli wymaga tego dobro osoby, której postępowanie dotyczy. W tej sytuacji jest oczywiste, że nie jest tu dopuszczalna skarga o wznowienie postępowania.

Jeżeli chodzi o pozostałe wypadki, w których na mocy przepisów szczególnych sąd może zmienić lub uchylić swoje prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy, to mimo braku odpowiednich zastrzeżeń, w orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowała się tendencja do ścisłego wykładania tych szczególnych przepisów kodeksu postępowania cywilnego i dopuszczenia w tych wypadkach skargi o wznowienie postępowania. Przykładowo, w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1968 r. III CZP 78/68 (OSNCP 1969, poz. 105) zacieśniono stosowanie art. 539 k.p.c. do wypadku, gdy zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem o uznanie za zmarłego, może domagać się zmiany orzeczonej w tym postępowaniu chwili domniemanej śmierci, a brak jest przesłanek do stwierdzenia zgonu wyłącznie w drodze skargi o wznowienie.

Sąd Najwyższy uznał że przepisy art. 539-543 k.p.c. dotyczą tylko sytuacji, gdy śmierć zaginionego była wątpliwa i powinno nastąpić stwierdzenie zgonu; natomiast nie znajdują zastosowania wtedy, gdy wadliwie została jedynie oznaczona chwila domniemanej śmierci. W tym ostatnim wypadku orzeczenie może być zmienione tylko w drodze skargi o wznowienie postępowania.

Podobny kierunek przyjęto, jeśli chodzi o sprawy o ubezwłasnowolnienie, w uchwale składu siedmiu sędziów SN z dnia 10 listopada 1969 r. III CZP 56/69 (OSNCP 1970, poz. 118).

Artykuł 679 k.p.c. łącznie z art. 678 i 690 § 2 k.p.c. reguluje wyłączny tryb postępowania w sprawach o zmianę prawomocnego postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku. Postępowanie na podstawie art. 679 k.p.c. wszczynane jest na wniosek, na podstawie art. 678 i 690 § 2 k.p.c. zaś - z urzędu, co jest wyjątkiem. Pierwszy wyjątek, tj. art. 678 k.p.c., jest konsekwencją wydania nowego postanowienia o uznaniu za zmarłego albo stwierdzeniu zgonu, a mianowicie, gdy uprzednio nastąpiło stwierdzenie nabycia spadku po osobie uznanej za zmarłą lub której zgon został stwierdzony. W wypadku wydania nowego postanowienia o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie będzie odpowiadało rzeczywistości, wówczas sąd z urzędu uchyli postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Także stosowanie tego przepisu wzbudza wątpliwości, wszakże ich rozważenie nie jest niezbędne do udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytanie prawne. Drugim wyjątkiem - w stosunku do art. 679 k.p.c. - jest sytuacja uregulowana w art. 690 § 2 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli wskutek prawomocnego zatwierdzenia przez sąd uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ulegnie zmianie krąg osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone, sąd po przeprowadzeniu rozprawy zmienia z urzędu postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i orzeka w tym przedmiocie.

Tryb określony w art. 679 k.p.c. umożliwia natomiast zniweczenie podstawy domniemania, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, jest spadkobiercą. Umożliwia również obalenie podstaw domniemania wynikającego ze stwierdzenia nabycia spadku co do posiadania przymiotu spadkobiercy. W ten sposób w wypadku zmiany postanowienia umożliwia uzyskanie przez rzeczywistego spadkobiercę - a także takiego, którego prawa zostały stwierdzone w części niezgodnie z rzeczywistym stanem prawnym - nowego stwierdzenia nabycia spadku, zgodnego z rzeczywistym stanem prawnym i wywołującego odpowiednie skutki materialnoprawne. Tym samym - jak się powszechnie przyjmuje - art. 679 k.p.c. nie tylko realizuje ochronę dziedziczenia spadkobiercy, lecz zastępuje instytucję wznowienia postępowania w tych sprawach, w drodze żądania zmiany dotychczasowego, wadliwego stwierdzenia nabycia spadku.

Porównanie zmiany postanowień stwierdzających nabycie spadku ze skargą o wznowienie nie jest przypadkowe. Zarówno w wypadku, gdy żądanie zmiany zgłasza ten, kto nie był uczestnikiem dotychczasowego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (sytuacja pierwsza), jak i w wypadku, gdy zgłasza je będący uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (sytuacja druga) - podstawa żądania jest ta sama: ustalono, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony i wykryte zostały dowody potwierdzające tę okoliczność. Tego rodzaju podstawa żądania ma charakter wznowieniowy. Żądanie wznowienia postępowania w trybie art. 399 i 524 § 2 k.p.c. jest jednak obwarowane przesłankami dopuszczalności, tj. terminami i podstawami.

Z art. 524 k.p.c. wynika, że tryb określony w art. 679 k.p.c. zastępuje skargę o wznowienie postępowania, a racją tego rozwiązania było uproszczenie i odformalizowanie postępowania o zmianę prawomocnego stwierdzenia nabycia spadku. Należy zauważyć, że odformalizowanie to w pierwszej sytuacji poszło bardzo daleko. Przecież jest bezsporne, że osoba, która nie była uczestnikiem postępowania, nie jest skrępowana ani terminami, ani podstawami w udowodnieniu tezy, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział jest inny niż stwierdzony. Jeżeli się porówna sytuację osoby, która nie uczestniczyła w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku i dochodzi zmiany w trybie art. 679 k.p.c., z sytuacją osoby, która mogłaby (ewentualnie) dochodzić zmiany w trybie art. 524 § 2 k.p.c., to poważne różnice są widoczne bez trudu. Wznowienie postępowania w trybie art. 524 § 2 k.p.c. wymaga od zainteresowanego, który nie był uczestnikiem, uprawdopodobnienia (a nawet udowodnienia) dwu podstaw: a) pozbawienia możności działania zainteresowanego; b) naruszenia praw zainteresowanego przez prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku oraz zachowania terminów i wymagań określonych w art. 407 i 409 k.p.c. Te wszystkie ograniczenia odpadają w wypadku stosowania trybu przewidzianego w art. 679 k.p.c. Natomiast istnieją dwa ograniczenia rodzaju wznowienia dla tego, kto uczestniczył w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku (sytuacja druga), a obecnie: a) żąda zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku; b) składa wniosek o zmianę przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność. Pierwsze ograniczenie polega na prekluzji materiału procesowego, drugie na ograniczeniu terminu. Na tym tle rysuje się dość wyraźnie wniosek, że jeśli porównać te ograniczenia z rygorami obowiązującymi przy wznowieniu postępowania, to korzystniej dla uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku będzie żądać zmiany w trybie art. 679 k.p.c. Wystarczy wskazać na rygory z art. 407 k.p.c.: "skargę o wznowienie wnosi się w terminie miesięcznym (...)" oraz z art. 401 i 403 k.p.c. odnośnie do podstaw wznowienia.

W konkluzji należy stwierdzić, że przepis art. 679 k.p.c. chroni bardziej prawo do spadku rzeczywistego spadkobiercy, niż czyniłaby to skarga o wznowienie postępowania. Teza ta jest aktualna także w sytuacji, gdy uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku został pozbawiony możności działania. Uzasadnia to przyjęcie poglądu wyrażonego w sentencji uchwały.

OSNC 1994 r., nr 11, poz. 210