Wyrok z dnia 1993-09-28 sygn. I CRN 74/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CRN 74/93

 Wyrok z dnia 28 września 1993 r.

1. Do zobowiązań już wykonanych art. 358¹ § 3 k.c., przewidujący waloryzację świadczeń pieniężnych, nie ma zastosowania.
2. Spełnienie świadczenia pieniężnego w nominalnej wysokości nie zawsze stanowi właściwe wykonanie zobowiązania (art. 354 k.c., a zatem nie zawsze powoduje wygaśnięcie zobowiązania.
3. Zobowiązanie zapłaty dopłaty zasądzonej orzeczeniem o podziale majątku wspólnego powstaje - w rozumieniu art. 358¹ § 3 k.c. - z dniem uprawomocnienia się orzeczenia, a nie z oznaczonym przez sąd dniem określającym termin płatności dopłaty.

Przewodniczący: sędzia SN F. Barczewska.

Sędziowie SN: M. Sychowicz (sprawozdawca), Z. Wieboda.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora S. Trautsolta, po rozpoznaniu w dniu 28 września 1993 r. sprawy z powództwa Aleksandra C. przeciwko Annie C. o zapłatę, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości nr (...) od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Tarnobrzegu z siedzibą w Sandomierzu z dnia 19 listopada 1992 r. sygn. akt (...)

oddalił rewizję nadzwyczajną i nakazał pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa (Sąd Wojewódzki w Tarnobrzegu z siedzibą w Sandomierzu) kwotę 1.164.000 złotych tytułem wpisu od rewizji nadzwyczajnej. 

Uzasadnienie

W pozwie z dnia 20 marca 1992 r. powód wniósł o zasądzenie na jego rzecz od pozwanej kwoty 14.469.000 złotych jako różnicy między wartością wchodzących w skład majątku wspólnego stron dolarów USA, w dacie zapłacenia przez pozwaną kwoty zasądzonej na rzecz powoda w wyniku podziału majątku wspólnego, a wartością tychże dolarów w dacie orzekania o podziale majątku wspólnego. Powód powołał się na wzrost kursu dolara w tym czasie z 9.500 zł do 11.500 zł.

Sąd Rejonowy w Nisku ustalił, że postanowieniem z dnia 30 grudnia 1991 r., wydanym przez Sąd Wojewódzki w Tarnobrzegu, jako sąd rewizyjny, dokonany został podział majątku wspólnego (dorobkowego) stron w ten sposób, że wchodząca m.in. w skład tego majątku kwota 14.496 dolarów USA o wartości 137.712.000 zł przyznana została pozwanej, od której na rzecz powoda zasądzona została dopłata w kwocie 103.808.770 zł, płatna jednorazowo w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia. Zasądzoną dopłatę pozwana zapłaciła powodowi w dniu 31 stycznia 1992 r. Zdaniem Sądu Rejonowego, domaganie się przez powoda zmiany ustalenia wartości jednego ze składników majątku wspólnego, dokonanego prawomocnym postanowieniem sądu w przedmiocie jego podziału, w świetle art. 684 k.p.c. (w związku z art. 567 § 3 k.p.c.) jest niedopuszczalne i wyrokiem z dnia 25 czerwca 1992 r. oddalił powództwo.

W rewizji od tego wyroku powód powołał się na art. 358¹ § 3 k.c. i zarzucił, że zaskarżony wyrok wydany został z pominięciem tego przepisu.

Sąd Wojewódzki w Tarnobrzegu z siedzibą w Sandomierzu zajął stanowisko, że waloryzacja świadczeń pieniężnych dokonywana na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. nie ma zastosowania do zobowiązań wykonanych i wyrokiem z dnia 19 listopada 1992 r. oddalił rewizję.

W złożonej w dniu 19 maja 1993 r. rewizji nadzwyczajnej od ostatnio wymienionego wyroku Minister Sprawiedliwości, powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 1992 r. III CZP 14/92 i z dnia 3 kwietnia 1992 r. I PZP 19/92 (OSNCP 1992, z. 9, poz. 161 i 166), wyraził zapatrywanie, że dopuszczalna jest waloryzacja także w odniesieniu do zobowiązań wykonanych. Minister zarzucił zaskarżonemu wyrokowi rażące naruszenie art. 387 k.p.c. w związku z art. 316 § 1 k.p.c. i art. 358¹ § 3 k.c. i wniósł o uchylenie tego wyroku oraz wyroku Sądu Rejonowego w Nisku z dnia 25 czerwca 1992 r. i przekazanie sprawy temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sformułowanie żądania pozwu i jego uzasadnienie mogą wskazywać - i za takie uznał je Sąd Rejonowy - że powód dochodzi, poprzez żądanie zmiany ustalenia wartości jednego ze składników majątku wspólnego, dokonanego prawomocnym postanowieniem sądu o podziale tego majątku, zmiany wysokości dopłaty zasądzonej na jego rzecz tym postanowieniem. Żądanie takie jest oczywiście niedopuszczalne i wnoszący rewizję nadzwyczajną tego nie kwestionuje.

Jeżeli natomiast żądanie pozwu oparte jest na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. (co powód wyraźnie podał dopiero w rewizji), to w związku z okolicznościami faktycznymi, przytoczonymi w uzasadnieniu pozwu, należy przyjąć, że żądanie to dotyczy waloryzacji całej dopłaty w kwocie 103.808.770 zł, zasądzonej postanowieniem o podziale majątku wspólnego od pozwanej na rzecz powoda.

Pogląd przedstawiony w rewizji nadzwyczajnej, że świadczenie pieniężne może zostać zwaloryzowane na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. także wówczas, gdy w wyniku jego spełnienia w nominalnej wysokości zobowiązanie zostało już wykonane, jest błędny. Nie wynika on wcale z uchwał Sądu Najwyższego powołanych w rewizji nadzwyczajnej.

O niedopuszczalności waloryzacji świadczeń pieniężnych (art. 358¹ § 3 k.c.), których źródłem są nieprzedawnione zobowiązania, powstało od dnia 30 października 1950 r., ale które zostały wykonane do dnia 1 października 1990 r., stanowi wprost art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321). Artykuł 358¹ § 3 k.c. wyraźnie nie stanowi, że ma zastosowanie tylko do zobowiązań nie wykonanych. Wniosek przeciwny mogłaby uzasadniać wykładnia tego przepisu wynikająca z porównania go z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. i rozumowanie z przeciwieństwa (a contrario). Wykładnia taka nie prowadzi jednak do prawidłowego wniosku. Z samej istoty instytucji waloryzacji świadczeń pieniężnych bowiem wynika, że może ona odnosić się tylko do zobowiązań nie wykonanych, gdyż wykonanie zobowiązania powoduje jego wygaśnięcie. Dopuszczalność waloryzacji świadczenia ze zobowiązania już wykonanego oznaczałaby dopuszczalność dochodzenia świadczenia, mimo że zobowiązanie, które było jego źródłem, już wygasło i nie istnieje. Rozwiązanie takie, poza tym, że jurydycznie trudne do przyjęcia, stawiałoby dłużników w sytuacji ciągłej niepewności. Pomimo wykonania zobowiązania musieliby oni liczyć się z możliwością obowiązku dalszego świadczenia, a to w wyniku waloryzacji świadczenia już spełnionego.

W myśl obowiązującej w naszym prawie zasady nominalizmu, którą formułuje art. 358¹ § 1 k.c., jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej. Zasadą jest zatem, że zapłata sumy nominalnej długu wyrażonego w pieniądzu stanowi spełnienie świadczenia, którego źródłem jest zobowiązanie pieniężne i jest właściwym sposobem wykonania tego zobowiązania (art. 354 k.c.). Zasada nominalizmu doznaje jednak wyjątków, określonych w przepisach szczególnych (art. 358¹ § 1 in fine k.c.). Jednym z takich wyjątków jest przewidziana przez art. 358¹ § 3 k.c. możliwość waloryzacji świadczeń pieniężnych "w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania". Jak już zwrócono na to uwagę w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uzasadnienia uchwał z dnia 3 października 1990 r. III CZP 49/90, OSNCP 1991, z. 4, poz. 46 i z dnia 20 marca 1992 r. III CZP 16/92) uchylenie z dniem 1 października 1990 r. art. 1, 3 i 5 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określeniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332) oraz skreślenie § 2 w art. 358 k.c. i wprowadzenie nowego uregulowania w art. 358¹ k.c. jednoznacznie wskazuje, że ustawodawca uznał, iż zapłata długu zgodnie z zasadą nominalizmu - pomimo istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza w czasie pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem - nie zawsze może być uważana za właściwy sposób wykonania zobowiązania (art. 354 k.c.). Możliwe jest zatem - jako wyjątek od zasady - że spełnienie świadczenia pieniężnego w jego nominalnej wysokości, określonej treści zobowiązania, nie będzie właściwym sposobem wykonania zobowiązania.

Przychylając się do stanowiska, według którego wykonanie zobowiązania jest czynnością prawną, do skuteczności której potrzebne jest zgodne oświadczenie obu stron stosunku zobowiązanego (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1992 r. I PZP 19/92 należy przyjąć, że do wykonania zobowiązania może dojść tylko w razie zaofiarowania świadczenia przez dłużnika oraz złożenia przez wierzyciela oświadczenia o przyjęciu tego świadczenia i - w związku z tym - zwolnieniu dłużnika z zobowiązania. Oświadczenie takie może zostać złożone przez każde zachowanie ujawniające wolę wierzyciela w sposób dostateczny (art. 60 k.c.). Ponieważ - jak już wyżej powiedziano - zapłata sumy nominalnej długu wyrażonego w pieniądzu w zasadzie stanowi właściwy sposób wykonania zobowiązania, przyjęcie przez wierzyciela świadczenia pieniężnego w kwocie nominalnej wynikającej z treści zobowiązania, bez zastrzeżenia jego waloryzacji lub potraktowania go jako świadczenie częściowe, uzasadnia domniemanie złożenia przez wierzyciela oświadczenia o przyjęciu świadczenia, które jest właściwym sposobem wykonania zobowiązania i stanowi jego wykonanie. Jeżeli zatem wierzyciel twierdzi, że przyjęcie przez niego świadczenia w kwocie nominalnej, zaofiarowanego mu przez dłużnika w wykonaniu zobowiązania pieniężnego, nie było właściwym wykonaniem zobowiązania i nie stanowiło jego wykonania, to powinien to wykazać.

W rozpoznawanej sprawie jest niesporne, że powód przyjął od pozwanej w nominalnej wysokości całą kwotę dopłaty zasądzonej na jego rzecz postanowieniem o podziale majątku wspólnego. Ani w pozwie, ani w toku postępowania w sprawie powód nawet nie twierdził, że przyjęcie to było obwarowane jakimkolwiek zastrzeżeniem, pozwalającym na uznanie, iż nie stanowiło właściwego wykonania zobowiązania pozwanej. W tej sytuacji nie ma podstaw do stwierdzenia, że zobowiązanie to nie zostało wykonane. Skoro powód wystąpił o jego waloryzację na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. po wykonaniu zobowiązania, powołany przepis nie uzasadnia dokonania tej waloryzacji.

Gdyby nawet w sprawie nie zachodziła wskazana wyżej przeszkoda do waloryzacji świadczenia, do spełnienia którego na rzecz powoda zobowiązana była pozwana, to należy zauważyć, że przepis art. 358¹ § 3 k.c. nie uzasadnia uwzględnienia powództwa z innego jeszcze względu. Przepis ten dopuszcza bowiem waloryzację świadczenia pieniężnego w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza "po powstaniu zobowiązania".

Wprawdzie pozwana postanowieniem o podziale majątku wspólnego zobowiązana została do zapłacenia powodowi zasądzonej na jego rzecz dopłaty "w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia" zasądzającego tę dopłatę, tj. w terminie do dnia 31 stycznia 1992 r., ale zobowiązanie pozwanej do świadczenia na rzecz powoda tej dopłaty powstało z chwilą uprawomocnienia się postanowienia ją zasądzającego, tj. z dniem 30 grudnia 1991 r. Z tym to dniem nastąpił bowiem skutek orzeczenia o podziale majątku wspólnego, nie tylko polegający na przejściu na każdego z małżonków przyznanych im tym orzeczeniem poszczególnych składników majątku wspólnego, ale także wyrażony w nałożeniu obowiązku zapłacenia przez jednego z małżonków zasądzonej od niego dopłaty na rzecz drugiego małżonka (art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 212 § 1 k.c.). Określony w postanowieniu o podziale majątku wspólnego termin jednego miesiąca - liczony od uprawomocnienia się postanowienia - do zapłacenia przez pozwaną zasądzonej od niej dopłaty, nie może być rozumiany jako przesunięcie o miesiąc daty powstania zobowiązania pozwanej do zapłacenia powodowi tej dopłaty. Stanowi on tylko (tak jak w razie rozłożenia zasądzonej należności na raty) oznaczony przez sąd termin płatności tej dopłaty, skutkiem uchybienia którego może być popadnięcie dłużnika w opóźnienie (art. 481 § 1 k.c.) lub zwłokę (art. 476 k.c.).

Jest powszechnie wiadome (art. 228 § 1 k.p.c.), że od chwili powstania zobowiązania pozwanej, tj. od dnia 30 grudnia 1991 r., do dnia spełnienia przez nią świadczenia wynikającego z tego zobowiązania w jego nominalnej wysokości, tj. do dnia 31 stycznia 1992 r., a zatem w okresie jednego miesiąca - stycznia 1992 r., mimo inflacji, nie miał miejsca taki spadek siły nabywczej pieniądza, który mógłby zostać zakwalifikowany jako "istotna zmiana siły nabywczej pieniądza" w rozumieniu art. 358¹ § 3 k.c. Okoliczność ta także wyłącza zastosowanie waloryzacji wymienionego świadczenia na podstawie ostatnio powołanego przepisu.

Jak wynika z tego, niezastosowanie w sprawie art. 358¹ § 3 k.c. i wydanie przez Sąd Rejonowy wyroku oddalającego powództwo nastąpiło bez naruszenia prawa. W tej sytuacji oddalenie przez Sąd Wojewódzki rewizji od tego wyroku, opartej na zarzucie pominięcia przy rozstrzyganiu sprawy wymienionego przepisu, nastąpiło bez naruszenia art. 387 k.p.c. Rewizja nadzwyczajna jest przeto niezasadna i podlega oddaleniu (art. 421 § 1 k.p.c.).

OSNC 1994 r., Nr 7-8, poz. 162