Uchwała z dnia 1993-10-28 sygn. III CZP 147/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 147/93

Uchwała z dnia 28 października 1993 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Strus.

Sędziowie SN: A. Nalewajko, T. Wiśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zdzisława C. przeciwko Andrzejowi K., Jolancie P., Mieczysławowi S. i Jerzemu S. o zapłatę kwoty 90.000.000 zł, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi, postanowieniem z dnia 15 września 1993 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy jest dopuszczalne zażalenie od postanowienia wstrzymującego wykonanie nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym zgodnie z art. 492 § 2 kodeksu postępowania cywilnego?"

podjął następującą uchwałę:

Na postanowienie o wstrzymaniu wykonania nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym (art. 492 § 2 k.p.c.) przysługuje zażalenie.

 Uzasadnienie

Wydanym na podstawie weksla nakazem zapłaty z dnia 4 maja 1993 r. Sąd Rejonowy w Łodzi nakazał pozwanym Andrzejowi K., Jolancie P., Mieczysławowi S. i Jerzemu S., solidarnie, żeby zapłacili powodowi Zdzisławowi C. kwotę 90.000.000 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu.

Od nakazu tego pozwani wnieśli zarzuty, przy czym zgłosili również wniosek o wstrzymanie jego wykonalności.

Postanowieniem z dnia 7 czerwca 1993 r. Sąd Rejonowy w Łodzi uwzględnił ten ostatni wniosek, natomiast zażalenie powoda na powyższe postanowienie odrzucił jako niedopuszczalne (postanowienie z dnia 16 lipca 1993 r.).

Rozpoznając zażalenie powoda na postanowienie z dnia 16 lipca 1993 r. Sąd Wojewódzki w Łodzi przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 k.p.c. przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.

Udzielając zawartej w uchwale odpowiedzi, Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Ogólnie stwierdzić należy, że dopuszczalność zaskarżenia zapadłego w postępowaniu cywilnym orzeczenia zachodzi wtedy, gdy obowiązujące przepisy prawne przewidują, że od danego rodzaju orzeczenia Sądu przysługuje określony środek zaskarżenia.

Postępowanie nakazowe, mając charakter postępowania odrębnego, toczy się w trybie procesu, dlatego też kwestię, będącą przedmiotem pytania Sądu Wojewódzkiego, należy przede wszystkim rozpatrzyć w aspekcie przepisu art. 394 § 1 k.p.c. Przepis ten przewiduje, że zażalenie do sądu rewizyjnego przysługuje jedynie w wypadkach wyczerpująco w nim wskazanych, a mianowicie na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie oraz na postanowienie tego sądu i zarządzenia przewodniczącego dotyczące enumeratywnie wyliczonych kwestii ubocznych (wpadkowych)

Wstrzymanie wykonalności nakazu zapłaty nie jest postanowieniem kończącym sprawę, jak też nie zostało expressis verbis wyszczególnione w katalogu objętym punktami od 1 do 11 art. 394 § 1 k.p.c. Z kolei przepisy o odrębnym postępowaniu nakazowym przewidują tylko jeden szczególny wypadek dopuszczalności zażalenia. Chodzi o art. 489 § 2 k.p.c., który dopuszcza zażalenie na odmowę wydania nakazu zapłaty. Artykuł 492 k.p.c., natomiast regulujący zagadnienie wstrzymania wykonalności nakazu zapłaty, zaskarżalności orzeczenia w tym przedmiocie nie przewiduje.

W tej sytuacji prima facie można byłoby sądzić, że na rozważane pytanie prawne powinno się odpowiedzieć przecząco. Stanowisko takie byłoby jednak co najmniej przedwczesne. Udzielenie bowiem prawidłowej odpowiedzi na powyższe pytanie wymaga uprzedniego zanalizowania charakteru prawnego i istoty instytucji natychmiastowej wykonalności nakazu zapłaty, a co za tym idzie, również sensu prawnego wstrzymania tej wykonalności.

Z tych względów należy ponadto zważyć, co następuje:

Zgodnie z art. 492 k.p.c. z chwilą wydania nakaz zapłaty jest tytułem zabezpieczenia, a z upływem terminu udzielonego do zaspokojenia roszczenia, tj. z upływem tygodnia od doręczenia nakazu pozwanemu (art. 491 § 1 k.p.c.) nakaz ten, jeżeli został wydany na podstawie weksla lub czeku, staje się - nawet mimo wniesienia przeciwko niemu zarzutów - natychmiast wykonalny. W związku z takim redakcyjnym ujęciem tego artykułu w literaturze prawniczej wyrażany jest pogląd, że skoro nakaz zapłaty od chwili jego wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, to ipso facto zrównany jest on, albo ma moc zarządzenia tymczasowego, wydawanego w postępowaniu zabezpieczającym. Zbędne jest ustosunkowywanie się do tego poglądu, gdyż w rozpoznawanej sprawie zagadnienie to nie jest bezpośrednio aktualne. Chodzi bowiem w niej o tzw. wekslowy nakaz zapłaty, który - w myśl art. 492 k.p.c. - po upływie tygodniowego terminu wyznaczonego do zaspokojenia dochodzonego roszczenia uzyskał cechę natychmiastowej wykonalności. Gdyby natomiast zdecydować się na podobne porównanie, to należałoby stwierdzić, że tak jak prawomocny nakaz ma skutki wyroku prawomocnego (art. 494 § 2 k.p.c.), tak nieprawomocny "wekslowy nakaz zapłaty" ze wskazanym wyżej momentem ma skutki nieprawomocnego wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności, a w każdym razie spełnia on taką samą rolę, jak tego rodzaju nieprawomocny wyrok. W obu bowiem wypadkach orzeczenia sądu (jedno w formie wyroku, drugie w formie nakazu) są tytułami egzekucyjnymi (art. 777 pkt 1 k.p.c.), podlegającymi w postępowaniu egzekucyjnym tym samym regułom. Wykonywane też będą one dopiero po nadaniu im klauzuli wykonalności. Przeszkodą we wszczęciu egzekucji lub jej prowadzeniu będzie jednak albo zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności, która to możliwość zachodzi przy wyroku zaocznym (art. 346 k.p.c.), albo wstrzymanie wykonalności postanowienia o rygorze natychmiastowej wykonalności w związku z zażaleniem (art. 396 k.p.c.), lub też wreszcie, wstrzymanie wykonalności nakazu zapłaty (art. 492 k.p.c.).

W obowiązującym stanie prawnym postanowienie o zawieszeniu rygoru natychmiastowej wykonalności - czy nawet szerzej: w przedmiocie rozstrzygnięcia wniosku o zawieszenie tego rygoru - podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c.). W zbliżonej do powyższej sytuacji, jaka ma niewątpliwie miejsce w razie wstrzymania wykonalności nakazu zapłaty (albo odmowy takiego wstrzymania) ustawodawca wprost i wyraźnie nie przewidział zaskarżalności stosownego orzeczenia sądu. Z tej przyczyny właśnie wyłoniła się w niniejszej sprawie wątpliwość, która w konsekwencji stała się przedmiotem pytania przedstawionego Sądowi Najwyższemu.

Gdyby hipotetycznie założyć, że na gruncie obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego nie jest dopuszczalne zaskarżenie rozstrzygnięcia sądu co do wstrzymania wykonalności nakazu zapłaty, to wówczas należałoby też stwierdzić, że nie byłby to stan rzeczy racjonalnie uzasadniony. Zarówno bowiem względy celowości, jak i ciężar gatunkowy postanowienia sądu odnośnie do wniosku pozwanego o wstrzymanie wykonalności nakazu, przemawiają za dopuszczeniem zażalenia w omawianej sytuacji. Zważywszy, że częstokroć objęte nakazem zapłaty sumy pieniężne są niebagatelne i wielce znaczące dla sytuacji materialnej zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych, trudno byłoby też zrozumieć sens wyłomu w dwuinstancyjnym systemie obowiązującym w polskim sądownictwie.

Niełatwo byłoby także aprobować pogląd, że interes stron postępowania nakazowego nie wymaga dopuszczenia zażalenia na postanowienie sądu w przedmiocie wstrzymania wykonalności nakazu zapłaty. Co najwyżej, jeśli chodzi o powoda (wierzyciela), można byłoby ewentualnie uznać, że ochrona jego interesu - w razie niekorzystnego dla niego orzeczenia w myśl art. 492 § 2 in fine k.p.c. - jest zapewniona, przynajmniej połowicznie, przez możliwość skorzystania ze środków zabezpieczenia, które, mimo wstrzymania wykonalności nakazu, pozostają w mocy, chyba że i w tej kwestii doszło do ograniczenia. Położenie prawne pozwanego (dłużnika) w razie nieuwzględnienia jego wniosku o wstrzymanie wykonania nakazu może być jednak niekorzystne, jeżeli powód jeszcze przed prawomocnym rozpoznaniem zarzutów pozwanego wyegzekwuje na podstawie nieprawomocnego nakazu zapłaty przypadającą mu kwotę. Pozwanemu pozostawałoby wówczas - przy założeniu oczywiście ostatecznego wygrania przezeń sprawy - domaganie się zwrotu tej kwoty na podstawie art. 338 § 1 w zw. z art. 494 § 2 i 496 k.p.c. oraz ewentualne dochodzenie w osobnym procesie naprawienia szkody poniesionej wskutek wykonania nakazu. Nie zawsze zresztą czynności pozwanego w tym kierunku przynosiłyby oczekiwany rezultat. W efekcie można by mówić o pozbawieniu go należytej możności obrony swoich praw. Tej niepożądanej sytuacji mogłoby wielokroć zapobiec skorzystanie przez pozwanego z kontroli instancyjnej orzeczenia sądowego, odmawiającego mu wstrzymania wykonalności nakazu zapłaty.

Z powyższego wynika, że sytuacja powoda i pozwanego na tle zastosowania art. 492 § 2 k.p.c. kształtuje się w sposób zróżnicowany, niemniej jednak zasada równorzędnego traktowania stron wymaga, ażeby ewentualne zażalenie w odniesieniu do postanowień dotyczących tego artykułu przysługiwało im obu.

Wracając do zasadniczego wątku rozważań, podkreślić przede wszystkim wypada, że materia będąca przedmiotem postanowień wskazanych w przepisie art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c. została przez ustawodawcę określona nader ogólnie. Przepis ten bowiem przewiduje dopuszczalność zaskarżenia w drodze zażalenia postanowień w "przedmiocie rygoru natychmiastowej wykonalności", a więc brak w nim określenia bliższej treści zaskarżonych postanowień. W literaturze prawniczej i w dotychczasowym orzecznictwie natomiast jednolicie przyjmuje się, że art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c. przewiduje zażalenie zarówno na postanowienia nadające rygor natychmiastowej wykonalności, jak i na postanowienia odmawiające nadania tego rygoru, zawieszające albo odmawiające zawieszenia rygoru, jak również uzależniające nadanie albo zawieszenie rygoru od złożenia zabezpieczenia. We wszystkich tych wypadkach chodzi zatem bądź to o uprawnienie do przeprowadzenia egzekucji na podstawie orzeczenia sądowego natychmiast wykonalnego, bądź też o unicestwienie lub ograniczenie takiego uprawnienia.

W omawianej ostatnio sytuacji zażalenie każdorazowo wejdzie w grę pod warunkiem, że sąd w sentencji orzeczenia wyraźnie rozstrzygnie kwestię rygoru natychmiastowej wykonalności. Z inną nieco sytuacją mamy do czynienia w razie wydania wekslowego (czekowego) nakazu zapłaty, ponieważ w odniesieniu do niego rygor natychmiastowej wykonalności wynika nie z mocy odrębnego postanowienia sądu, lecz z mocy samej ustawy. Okoliczność, że natychmiastowa wykonalność wyroku i nakazu zapłaty wypływa z odmiennych źródeł, nie rzutuje jednak na istotę rozpatrywanego zagadnienia, skoro oba te rodzaje orzeczeń sądowych stanowią tytuły egzekucyjne, traktowane jednolicie przez ustawodawcę w art. 777 pkt 1 k.p.c. Charakterystyczne jest zresztą, że sam ustawodawca w art. 492 k.p.c. odnosi się do przepisów o natychmiastowej wykonalności wyroków, gdyż (§ 3) w sprawach przeciwko Skarbowi Państwa poleca je w zakresie ograniczenia natychmiastowej wykonalności stosować odpowiednio. Ponadto sąd, uwzględniając wniosek pozwanego o wstrzymanie wykonalności nakazu wekslowego (czekowego), ma też możliwość uzależnienia dalszej natychmiastowej wykonalności takiego nakazu od zabezpieczeń, o których mowa w art. 334 k.p.c. Przydatność bowiem tych sposobów zabezpieczenia przy orzekaniu o wstrzymaniu wykonalności nakazu zapłaty, mimo braku odpowiedniego odesłania ustawowego, nie powinna budzić zastrzeżeń.

Rozważając przedmiotowe zagadnienie nie sposób wreszcie nie spostrzec, że w razie wstrzymania wykonalności nakazu zapłaty zachodzi sytuacja zbliżona do zawieszenia rygoru natychmiastowej wykonalności nadawanego wyrokowi zaocznemu. Merytoryczny wydźwięk obu tego rodzaju decyzji sądu jest przecież taki sam: chodzi o uniemożliwienie wszczęcia albo kontynuowania egzekucji. Skoro więc na postanowienie co do zawieszenia rygoru natychmiastowej wykonalności wyroku zaocznego zażalenie przysługuje, to identyczna ratio legis przemawia za dopuszczalnością zażalenia w sytuacji objętej rozpatrywanym pytaniem prawnym. Nie widać przeto żadnych przeszkód, aby w ramach rozszerzającej wykładni przepisu art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c. przyjąć, że postanowienie wstrzymujące wykonalność nakazu zapłaty jest postanowieniem w przedmiocie rygoru natychmiastowej wykonalności, a więc postanowieniem, o którym mowa w tym przepisie.

Z wymienionych powodów na przedstawione pytanie udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1994 r., Nr 5, poz. 104