Uchwała z dnia 1993-04-23 sygn. III CZP 43/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 43/93

Uchwała z dnia 23 kwietnia 1993 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski.

Sędziowie SN: J. Gudowski (sprawozdawca), J. Majewska.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Grażyny D., Ewy K. i Elżbiety L. przeciwko Reginie K. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki we Wrocławiu, postanowieniem z dnia 26 lutego 1993 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy o tym, iż zażalenie jest oczywiście uzasadnione decyduje tylko Sąd Rejonowy, stosując art. 395 § 2 k.p.c. i nie pobierając wówczas opłaty od zażalenia; natomiast kiedy Sąd ten przedstawia zażalenie Sądowi II instancji - pobiera od zażalenia opłaty na zasadach ogólnych - nie stosując art. 16 pkt 4 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Zażalenie oczywiście uzasadnione, wniesione na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma lub na postanowienie sądu o odrzuceniu środka zaskarżenia, jest - na podstawie art. 16 ust. 4 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) - wolne od opłaty sądowej nie tylko w wypadku zastosowania przepisu art. 395 § 2 k.p.c.

Uzasadnienie

Ustawą z dnia 22 lutego 1991 r. o zmianie ustawy o kosztach cywilnych (Dz. U. Nr 22, poz. 93) do art. 16 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) dodano ustęp 4, stwierdzający, że zażalenie oczywiście uzasadnione - wniesione na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma lub na postanowienie sądu o odrzuceniu środka zaskarżenia - wolne jest od opłaty sądowej. Treść tego przepisu wzbudziła poważne wątpliwości Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu, który dał im wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 § 1 k.p.c. zagadnieniu prawnym. W osnowie pytania Sąd Wojewódzki wyraził zarazem sugestię, że o tym, czy zażalenie jest "oczywiście uzasadnione", może decydować tylko sąd rejonowy (ściślej: sąd pierwszej instancji), stosujący art. 395 § 2 k.p.c.

Udzielając odpowiedzi Sąd Najwyższy kierował się następującymi przesłankami i argumentami:

Zgodnie z generalną zasadą odpłatności wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych, wynikającą z całokształtu przepisów cytowanej już ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (zwanej dalej "ustawą o kosztach"), każda czynność procesowa strony uzależniona została od wniesienia stosownej opłaty, której wysokość ustala się odrębnie. Tylko wyjątkowo, kierując się różnymi motywami, ustawodawca odstępuje od wymagania uiszczenia opłaty; określa wtedy dokładnie, które z czynności - a w istocie pism je formułujących - są od tej opłaty wolne. Należy od razu zaznaczyć, że wprowadzając w poszczególnych przypadkach zwolnienie od opłaty sądowej, ustawodawca posługuje się zmiennymi metodami opisu normatywnego, np. "nie pobiera się opłat" (art. 10), "nie żąda się opłat" (art. 19) albo "wolne jest od opłaty" (art. 23). Zawsze jednak oznacza to, że czynność (pismo) nie podlega opłacie, a zwolnienie ma charakter przedmiotowy. Zwolnienia o takim charakterze można także znaleźć często poza przepisami ustawy o kosztach i przeważnie dotyczą wtedy wąskiego zakresu spraw lub też działają przejściowo (np. art. 5 § 4 ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych - Dz. U. Nr 11, poz. 81, art. 18 ustawy z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości - Dz. U. Nr 6, poz. 36 ze zm., albo art. 20 pkt 3 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych - Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.).

Niekiedy ustawowe zwolnienia od opłat (kosztów sądowych) oparte są na kryterium podmiotowym (np. art. 8 i 9 ustawy o kosztach... oraz art. 111 § 1 pkt 4, 5 i 6 k.p.c.) lub mieszanym (np. art. 111 § 1 i 2 k.p.c., art. 463 k.p.c. i art. 137 § 3 k.k.w.). Dotyczą wówczas konkretnie wskazanych osób, przy ewentualnym związaniu z roszczeniem, którego dochodzą, oraz przy zastrzeżeniu tymczasowości zwolnienia.

Zwolnienie od opłaty sądowej, o którym mowa w art. 16 ust. 4 ustawy o kosztach..., którego dotyczy pytanie Sądu Wojewódzkiego, ma charakter przedmiotowy. Prawodawca zadecydował, że zwalnia od opłaty sądowej każde zażalenie wniesione na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma lub na postanowienie o odrzuceniu środka zaskarżenia, jeżeli jest ono "oczywiście uzasadnione". Taka kwalifikacja zażalenia rzeczywiście nasuwa proste skojarzenie z treścią art. 395 § 2 k.p.c., jednakże sugestia Sądu Wojewódzkiego, że zwolnienie od opłaty dotyczy tylko zażaleń, co do których zastosowano ten przepis, nie może być uznana za uzasadnioną. Przede wszystkim trzeba mieć na uwadze, że przepisy o kosztach sądowych - głównie z powodu przenikającego je motywu fiskalnego - powinny być interpretowane ściśle. Do omawianego przepisu odnosi się to tym bardziej, że ma on charakter wyjątkowy. Już więc z tej przyczyny nie do obrony jest próba zwężenia pola działania art. 16 ust. 4 ustawy o kosztach... poprzez funkcjonalne związanie go z art. 395 § 2 k.p.c., gdy brak jest zarazem ku temu podstaw w treści normatywnej obu powołanych przepisów.

Istotne jest również to, że badanie "oczywistości uzasadnienia" zażalenia nie stanowi wyłącznej domeny sądu pierwszej instancji, chociaż jest jego powinnością i należy do podstawowych czynności przewodniczącego posiedzenia, na którym zostało wydane zaskarżone orzeczenie (por. § 152 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych - Dz. U. Nr 38, poz. 218). Jakkolwiek więc stosowanie art. 395 § 2 k.p.c. powinno być traktowane jako obowiązek sądu meriti, to jednak jego przestrzeganie podlega zwykłej kontroli instancyjnej w ramach art. 397 w związku z art. 398 i 368 pkt 5 k.p.c. (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 listopada 1987 r. IV CZ 158/87, OSPiKA 1988, z. 4, poz. 97). Zdarza się zatem, że zażalenie zostaje uznane za "oczywiście uzasadnione" - ze wszystkimi tego skutkami - dopiero przez sąd odwoławczy. Podobna sytuacja wystąpi w przypadku rozpoznawania zażalenia na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie uiszczenia opłaty od zażalenia (art. 22 ustawy o kosztach...), które - choćby w ocenie strony skarżącej - będzie uznawane za "oczywiście uzasadnione", i tym samym wolne od opłaty.

Nie można w końcu zapominać, że aksjologiczne pokrewieństwo przepisów art. 16 ust. 4 ustawy o kosztach i art. 395 § 2 k.p.c. jest - mimo zbieżności werbalnej - odległe; dobrem leżącym u źródeł przepisu kodeksowego pozostaje szybkość postępowania sądowego (por. art. 6 k.p.c.), natomiast w przypadku art. 16 ust. 4 - jak we wszystkich w zasadzie przypadkach zwolnień od kosztów z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego - chodzi o racje natury społecznej, łagodzące fiskalną funkcję opłat. Skoro ponadto przepis ten samodzielnie i wyczerpująco reguluje ujętą w nim kwestię, to nie można poszukiwać drogi do stosowania art. 395 § 2 k.p.c. poprzez odesłanie przewidziane w art. 28 ustawy o kosztach...

Na marginesie tylko należy podkreślić, że wprowadzenie ustępu 4 do przepisu art. 16, pozwalającego na merytoryczną ocenę treści pisma (zażalenia), zanim zostanie opłacone - właśnie w celu ustalenia obowiązku uiszczenia opłaty - nie jest w ustawie o kosztach... nowością. Podobną regulację zawiera art. 19, zwalniający od opłat te pisma, z których treści już wynika, że podlegają odrzuceniu. Do badania treści pisma jeszcze przed uiszczeniem opłaty zobowiązują także wszystkie zwolnienia ustawowe o charakterze podmiotowo-przedmiotowym.

3. Przeprowadzone wywody upoważniają do następującego podsumowania:

- po pierwsze, zażalenie może być "oczywiście uzasadnione", bez względu na to, czy sąd (przewodniczący), który wydał zaskarżone postanowienie (zarządzenie) dostrzeże swój błąd i zechce go naprawić w trybie art. 395 § 2 k.p.c.;

- po drugie, stwierdzenie, że zażalenie jest "oczywiście uzasadnione" może nastąpić także w trakcie kontroli instancyjnej zaskarżonego postanowienia (zarządzenia) albo przy rozpoznawaniu zażalenia na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie obowiązku uiszczenia opłaty sądowej;

- po trzecie, uznanie zażalenia za "oczywiście uzasadnione" oznacza brak podstawy do uiszczenia opłaty - art. 16 ust. 1 nie ma więc zastosowania, a opłata pobrana wcześniej podlega uchyleniu i zwrotowi (art. 24 ustawy o kosztach...).

Z tych względów, w odpowiedzi na pytanie Sądu Wojewódzkiego, należało na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. podjąć uchwałę, z której wynika, że zwolnienie od opłaty sądowej oczywiście uzasadnionych zażaleń na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma lub na postanowienie sądu o odrzuceniu środka zaskarżenia nie jest zależne od podjęcia przez sąd czynności określonych w art. 395 § 2 k.p.c.

OSNC 1993 r., Nr 12, poz. 214