Uchwała z dnia 1993-03-26 sygn. III CZP 14/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 14/93

Uchwała z dnia 26 marca 1993 r.

Przewodniczący: sędzia SN A. Wypiórkiewicz.

Sędziowie SN: H. Ciepła (sprawozdawca), Z. Strus. 

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Ireny i Tadeusza P., z udziałem Florentyny O., Przemysława O., Marcina O., Grzegorza O., Michała O., Mirosławy C., Anny O., Radosława O., Małgorzaty O., Skarbu Państwa - Urzędu Rejonowego w P. i Zarządu Miasta P., o stwierdzenie zasiedzenia po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 17 marca 1993 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Poznaniu postanowieniem z dnia 13 października 1992 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"I. Czy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie dopuszczalne jest wbrew treści księgi wieczystej ustalenie, że właścicielem nieruchomości w okresie, w którym biec mogło zasiedzenie, nie był Skarb Państwa?

II Czy w sytuacji przewidzianej w przepisie art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) zasiedzenie biegnie od chwili wejścia w życie tej ustawy również wówczas, gdy stan faktyczny uzasadniający zasiedzenie istniał jeszcze przed wejściem w życie przepisów wyłączających zasiedzenie biegnie wówczas w okresie, w którym z mocy przepisów nie było wyłączone nabycie nieruchomości przez zasiedzenie, a następnie ponownie od dnia wejścia w życie cytowanej ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. i ulega skróceniu o czas, w którym stan wyłączający zasiedzenie istniał przed wejściem w życie ustawy, lecz nie więcej niż o połowę?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

1. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie dopuszczalne jest obalenie domniemania wynikającego z wpisu (art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.);
2. Do okresu posiadania, o którym stosownie do art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) skraca się termin zasiedzenia, dolicza się także okres posiadania sprzed wejścia w życie przepisów wyłączających możliwość zasiedzenia nieruchomości.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Skarb Państwa, reprezentowany przez Bank Gospodarstwa Krajowego w P., w sierpniu 1939 r. przyznał Władysławowi O. parcelę położoną w P., przy ul. Marszałkowskiej, za którą Władysław O. zapłacił. W dniu 7 lipca 1947 r. Bank zawiadomił Władysława O., że zamiast wymienionej parceli przydziela mu inną, położoną w P. przy ul. Grunwaldzkiej oraz, że umowę sprzedaży tej parceli zawrze po wejściu w życie dekretu o sprzedaży gruntów państwowych.

W 1950 r. Władysław O. na podstawie nieformalnej umowy sprzedał ostatnio wymienioną parcelę, o powierzchni 907 m², wnioskodawcom, którzy po zapłaceniu ceny sprzedaży objęli parcelę w posiadanie i wybudowali na niej dom, w którym zamieszkują do chwili obecnej.

Prezydium Rady Narodowej miasta P. w dniu 30 listopada 1957 r. wydało Władysławowi O. zaświadczenie stwierdzające dopełnienie wymagań ustawowych przewidzianych w art. 17 ustawy z dnia 28 maja 1957 r. o sprzedaży przez Państwo domów mieszkalnych i działek budowlanych (Dz. U. Nr 31, poz. 132), które stosownie do § 2 i 3 rozporządzenia z dnia 16 listopada 1957 r. w sprawie trybu przeprowadzenia rozliczeń z tytułu nabycia od Państwa niektórych nieruchomości nierolniczych (Dz. U. Nr 57, poz. 288) stanowi podstawę do przepisania tytułu własności. Władysław O. nie złożył jednak wniosku o ujawnienie jego prawa własności w księdze wieczystej, w której nadal jako właściciel wymienionej parceli figuruje Skarb Państwa.

W tej sytuacji wnioskodawcy wystąpili z wnioskiem o stwierdzenie, że z dniem 1 stycznia 1985 r. nabyli własność tej parceli przez zasiedzenie.

Sąd Rejonowy oddalił wniosek, uznając, że nieruchomość ta jako przedmiot własności państwowej była wyłączona od zasiedzenia do dnia 30 września 1990 r., a liczony od dnia 1 października 1990 r. termin zasiedzenia nie upłynął.

Przy rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji wnioskodawców Sądowi Wojewódzkiemu nasunęła się wątpliwość przytoczona w sentencji uchwały.

Jak wynika z treści przedstawionego zagadnienia, obejmuje ona dwie wątpliwości, powstałe na tle przepisów art. 3 i 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) oraz art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 32).

Pierwsza z wątpliwości nurtujących Sąd Wojewódzki wymaga odpowiedzi na pytanie, czy domniemanie wynikające z wpisu (art. 3 wymienionej ustawy o księgach wieczystych i hipotece) może być obalone tylko w procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. ´Źródłem tej wątpliwości jest rozbieżność poglądów wyrażanych w orzecznictwie. Mianowicie, w uchwale 7 sędziów z dnia 10 lutego 1951 r. I C 741/50 (OSN 1951, poz. 2) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ustalenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie w innej sprawie niż w postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy ustalenie takie nie należy do samego rozstrzygnięcia w danej sprawie, lecz stanowi jedynie jego przesłankę. Nie ma bowiem żadnego przepisu, który by w danym wypadku wyłączył aktualność zasady ogólnej, w myśl której sąd, orzekając o sprawie, rozstrzyga o każdej przesłance orzeczenia, choćby nawet - jako samodzielny przedmiot żądania i rozstrzygnięcia - należała ona do innego trybu postępowania.

W uchwale z dnia 20 marca 1969 r. III CZP 11/69 (OSNCP 1969, z. 12, poz. 210) Sąd Najwyższy stwierdził, że "w procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym ustalenie, jako przesłanki wyroku, że powód nabył własność nieruchomości przez zasiedzenie, nie jest dopuszczalne". Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 kwietnia 1977 r. III CZP 25/77 (OSNCP 1977, z. 12, poz. 228). Odmienne stanowisko natomiast przedstawił w uchwale z dnia 23 marca 1988 r. III CZP 20/88 (OSPiKA 1989, z. 2, poz. 33), stwierdzając, że samoistny posiadacz nieruchomości, na rzecz którego upłynął termin do nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, może żądać uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Tego ostatniego stanowiska podzielić nie można. Uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym powinno obejmować wykreślenie osoby nieuprawnionej i nakazanie wpisu właściciela, który nabył własność przez zasiedzenie, nie zaś, jak stwierdził Sąd Najwyższy, jedynie wykreślenie Skarbu Państwa bez równoczesnego wpisu osoby uprawnionej, który nastąpi dopiero w wyniku późniejszego stwierdzenia nabycia własności przez zasiedzenie i będzie stanowił dalszą część uzgodnienia. Nie jest to więc uzgodnienie we właściwym rozumieniu przepisu art. 10 powołanej ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

W sytuacji, gdy Skarb Państwa jest wpisany do księgi wieczystej jako właściciel, a w istocie prawo własności mu nie przysługuje, wpis nie stanowi negatywnej przesłanki zasiedzenia. Przesłankę taką stanowiła bowiem własność Skarbu Państwa - art. 177 k.c., według którego nie można nabyć przez zasiedzenie własności państwowej - a nie wpis w księdze wieczystej, mający jedynie deklaratoryjny charakter. W konsekwencji należy dojść do wniosku, że domniemanie wynikające z wpisu (art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece) może być obalone nie tylko w procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, lecz także w innym postępowaniu sądowym. Orzeczenie stwierdzające nabycie własności przez zasiedzenie obala to domniemanie i stanowi podstawę usunięcia niezgodności między dotychczasowym wpisem, a rzeczywistym stanem prawnym powstałym w wyniku zasiedzenia. Nie ma więc nie tylko potrzeby uprzedniego prowadzenia procesu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, ale powództwo takie nie mogłoby być uwzględnione.

Odpowiedź na drugie pytanie wymaga dokonania wykładni przepisu art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321). Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, jeżeli przed dniem wejścia w życie tej ustawy istniał stan, który według przepisów dotychczasowych wyłączał zasiedzenie nieruchomości a według przepisów obowiązujących po wejściu w życie ustawy prowadzi do zasiedzenia, zasiedzenie biegnie od dnia wejścia jej w życie; jednakże termin ten ulega skróceniu o czas, w którym powyższy stan istniał przed wejściem w życie ustawy, lecz nie więcej niż o połowę. Omawiany przepis, mówiąc o istnieniu stanu rzeczy, który wyłączał zasiedzenie, ma na myśli stan powstały wskutek wejścia w życie przepisów wyłączających zasiedzenie nieruchomości będących przedmiotem własności państwowej. Ustawowo nieruchomości takie zostały wyłączone od zasiedzenia dopiero przez przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 32, poz. 159 ze zm.), a następnie art. 177 k.c., jeśli zaś chodzi o nieruchomości przeznaczone na cele reformy rolnej ustalona judykatura Sądu Najwyższego przyjmowała, że nie można ich nabyć przez zasiedzenie już od dnia wejścia w życie dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (por. uchwałę 7 sędziów z dnia 7 czerwca 1962 r. I Co 11/62 - OSNCP 1963, z. 6, poz. 112). Wyłączenie to trwało do dnia 30 września 1990 r. Z dniem 1 października 1990 r. powołana ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. uchyliła przepis art. 177 k.c., co oznacza, że zasiedzenie nieruchomości stanowiącej przedmiot własności państwowej biegnie od tego dnia, przy czym stosownie do art. 172 § 1 k.c. przy posiadaniu w złej wierze termin zasiedzenia wynosi lat 30. A zatem omawiany przepis art. 10 dotyczyć może, jeśli chodzi o nieruchomości miejskie stanowiące własność Skarbu Państwa, okresu od wejścia w życie ustawowego zakazu zasiedzenia nieruchomości państwowych. Redakcja tego przepisu jest tak przejrzysta, że prima facie można by sądzić, iż nie nasuwa on wątpliwości. Literalna wykładnia, a w szczególności użyte w nim zwroty "istniał stan, który według przepisów dotychczasowych wyłączał zasiedzenie nieruchomości" i "termin ten ulega skróceniu o czas, w którym powyższy stan istniał", daje podstawę do wysnucia wniosku, że przepis ten nie dotyczy okresu sprzed wejścia w życie przepisów wyłączających zasiedzenie nieruchomości państwowych.

Treść omawianego przepisu nie daje też podstaw do wysnucia wniosku odmiennego także przy zastosowaniu innych zabiegów interpretacyjnych, gdyż prowadzą one do takiego samego wniosku. Ratio legis art. 10 jest złagodzenie skutków rygoryzmu przepisów wyłączających możliwość zasiedzenia nieruchomości państwowych. Można zatem przyjąć, że ustawodawca, mając na uwadze społeczną doniosłość tej problematyki, z całą świadomością nie zawarł w art. 10 wyłączeń w zakresie stosowania zasad prawa rzeczowego i kodeksu cywilnego do obliczania terminu zasiedzenia nieruchomości stanowiących własność państwową w okresie poprzedzającym wejście w życie art. 7 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. Tak więc stan rzeczy sprzed dnia 21 lipca 1961 r. należy oceniać z uwzględnieniem skutków wynikających z postanowień art. 57 prawa rzeczowego, art. 172 k.c. i 176 k.c. o doliczeniu przez posiadacza nieruchomości do swojego posiadania także posiadania poprzednika.

Wypada zaznaczyć, że analogiczne uregulowanie zawierał art. XIII przepisów wprowadzających kodeks cywilny, a dokonując jego wykładni w orzeczeniu z dnia 27 lutego 1975 r. III CRN 421/74 (OSNCP 1976, z. 5, poz. 109) Sąd Najwyższy stwierdził, że do okresu posiadania, o który w świetle art. XLII przep. wprow. k.c. skraca się termin zasiedzenia, dolicza się także okres posiadania poprzednika (art. 176 k.c.).

W wyniku przytoczonych rozważań Sąd Najwyższy wyjaśnił obie wątpliwości Sądu Wojewódzkiego w sposób wynikający z sentencji uchwały.

OSNC 1993r. Nr 11, poz.196