Uchwała z dnia 1967-02-20 sygn. III CZP 88/66

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 88/66

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 20 lutego 1967 r.

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz. Sędziowie: F. Błahuta, B. Łubkowski, H. Dąbrowski, Z. Wasilkowska, J. Ignatowicz (sprawozdawca), W. Bryl.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jerzego H. przeciwko Skarbowi Państwa (Prezydium Rady Narodowej miasta P.) o przeniesienie własności nieruchomości, po rozpoznaniu z udziałem prokuratora Generalnej Prokuratury L. Karłowskiego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 9 września 1966 r. do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów SN:

"Czy do wykonania prawa pierwokupu, przysługującego Skarbowi Państwa z mocy art. 30 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 32, poz. 159), wystarcza zawiadomienie zbywcy nieruchomości przed upływem terminu określonego w art. 32 tej ustawy o złożeniu w formie notarialnej odpowiedniego oświadczenia przez prezydium właściwej rady narodowej czy też konieczne jest doręczenie zbywcy przed upływem tego terminu odpisu aktu notarialnego, w którym wymienione oświadczenie zostało złożone?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Do wykonania prawa pierwokupu, przysługującego Skarbowi Państwa z mocy art. 30 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 32, poz. 159; zmiany - art. XX przep. wprow. k.c.), wystarcza zawiadomienie zbywcy nieruchomości przed upływem terminu określonego w art. 32 tej ustawy o złożeniu - w formie aktu notarialnego - odpowiedniego oświadczenia przez prezydium właściwej rady narodowej".

Uzasadnienie

Zarówno przepisy prawa cywilnego obowiązującego do dnia 31 grudnia 1964 r., jak i przepisy kodeksu cywilnego nie dają bezpośredniej odpowiedzi na pytanie, w jakiej postaci należy skierować do adresata oświadczenie woli, które z mocy przepisu ustawy lub zastrzeżenia umownego powinno być złożone w określonej formie, a ściślej - czy skierowanie to powinno polegać na doręczeniu adresatowi oryginału lub uwierzytelnionego odpisu dokumentu, w którym wymienione oświadczenie zostało zawarte, czy też wystarczy zwykłe zawiadomienie go o złożeniu w odpowiedniej formie tego oświadczenia.

W szczególności nie rozstrzygają tego zagadnienia przepisy art. 44 § 1 p.o.p.c. i art. 61 zd. pierwsze k.c., gdyż określają one tylko chwilę, z jaką oświadczenie woli skierowane do innej osoby zostaje złożone, ani też przepisy art. 65 zd. drugie p.o.p.c. i art. 78 zd. drugie k.c., które dotyczą tylko umów i mają przede wszystkim takie znaczenie, że zwalniają strony od konieczności podpisania - w razie zawarcia umowy - wspólnego dokumentu. Omawianego problemu nie rozstrzyga też przepis art. 56 § 1 prawa o notariacie, gdyż mówi on jedynie o obowiązku doręczenia przez notariusza - na żądanie zainteresowanego - oświadczenia mającego wywrzeć skutki prawne. Rozstrzygnięcia tego zagadnienia trudno jest także dopatrzyć się - jeśli chodzi o wykonanie prawa pierwokupu - w przepisach poświęconych specjalnie temu oświadczeniu woli. Zarówno bowiem art. 345 k.z. oraz art. 597 § 2 k.c., jak i art. 32 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach normują inne problemy, a mianowicie formę i skutek wykonania prawa pierwokupu, a nadto - co do wykonania prawa pierwokupu przysługującego Skarbowi Państwa - termin jego wykonania.

W tych warunkach odpowiedzi na postawione składowi 7 sędziów pytanie prawne należy szukać w drodze wykładni logicznej całokształtu przepisów o składaniu oświadczeń woli oraz przepisów poświęconych specjalnie wykonaniu prawa pierwokupu.

Powyższe pytanie dotyczy jednego z takich oświadczeń, które charakteryzują się tym, że mają być złożone innej osobie (por. art. 44 i 45 p.o.p.c. oraz art. 61 i 62 k.c.). Do elementów takiego oświadczenia woli, bez których nie mogłoby ono powstać albo nie byłoby prawnie skuteczne, należą: sam akt woli, tzn. podjęcie odpowiedniej decyzji przez osobę, która ma złożyć oświadczenie woli, wyrażenie woli na zewnątrz, zachowanie przy tej czynności odpowiedniej formy, jeżeli ustawa lub umowa stron tego wymaga, wreszcie dojście tego oświadczenia do adresata. W zasadzie wszystkie te elementy tworzą jedną całość. Dlatego jako zasadę należy przyjąć, że w wypadku gdy oświadczenie woli ma być złożone w odpowiedniej formie, powinno ono dojść do osoby, do której jest skierowane, w takiej właśnie postaci.

Jeżeli np. ustawa wymaga, żeby uchylenie się od skutków oświadczenia woli nastąpiło przez oświadczenie złożone drugiej stronie na piśmie (art. 76 § 1 p.o.p.c., art. 88 § 1 k.c.) albo żeby odwołanie darowizny zostało złożone obdarowanemu w formie pisemnej (art. 368 § 1 k.z., art. 900 k.c.), to osoba składająca jedno z takich oświadczeń musi dla uczynienia zadość wymaganiom ustawy nie tylko złożyć odpowiednie oświadczenie w tej formie, ale i doręczyć oryginał pisma, w którym to oświadczenie zostało uzewnętrznione, adresatowi. Natomiast nie mogłaby zawiadomić go tylko, np. telefonicznie, że odpowiednie oświadczenie złożyła na piśmie, które zatrzymała u siebie lub złożyła na przechowanie w Państwowym Biurze Notarialnym albo u osoby trzeciej. Jest to konieczne do zapewnienia pewności obrotu, w przeciwnym bowiem razie zainteresowani nigdy nie mieliby pewności ani co do faktu złożenia odpowiedniego oświadczenia woli, ani co do jego treści.

Ta ogólna zasada znajduje pewne potwierdzenie w sformułowaniu art. 65 zd. drugie p.o.p.c. i art. 78 zd. drugie k.c., które - regulując, jak już zaznaczono, inny problem - mówią o wymianie, w wypadku zawarcia umowy, dokumentów, "z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron".

Inaczej jest jednak wówczas, gdy ustawa lub umowa stron wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Wynika to z dwu przyczyn. Po pierwsze, przesłanie adresatowi oryginału dokumentu, w którym zostało złożone oświadczenie woli, nie jest w takim wypadku z istoty rzeczy możliwe. Po drugie, przy zachowaniu formy aktu notarialnego wchodzi w rachubę złożenie oświadczenia woli przed osobą zaufania publicznego, a więc w warunkach, które gwarantują całkowitą pewność tak co do samego faktu złożenia oświadczenia woli, jak i co do treści tego oświadczenia.

Jeśli chodzi o jednostronne oświadczenie woli, to za zwolnieniem osoby, która je składa w formie aktu notarialnego, od obowiązku przesyłania do adresata odpisu tego aktu przemawia ponadto okoliczność, że w takim wypadku nie ma potrzeby - tak jak przy zawarciu umowy - uzgodnienia treści oświadczeń woli dwu stron, nie zachodzi więc obawa, że w związku z niedoręczeniem odpisów odpowiednich aktów notarialnych dojdzie do nieporozumienia, które powodowałoby nieważność tej czynności prawnej. Ponadto należy mieć na uwadze, że jednostronne oświadczenia woli mają z reguły treść nieskomplikowaną.

Obawa, że adresat nie będzie miał pewności co do treści skierowanego do niego oświadczenia woli, jest jeszcze mniejsza w wypadku wykonania prawa pierwokupu, takie bowiem oświadczenie ogranicza się do samego stwierdzenia, że składający je korzysta z przysługującego mu prawa. Wprawdzie w konsekwencji złożenia takiego oświadczenia dochodzi do zawarcia umowy, ale na warunkach już uprzednio ściśle określonych i - co najważniejsze - znanych adresatowi, bo albo uzgodnionych w umowie zobowiązującej, zawartej przez niego z osobą trzecią (art. 384 § 1 k.z., art. 600 § 1 k.c.), albo wynikających z przepisów ustawy (art. 34 ustawy z 14 lipca 1961 r.). Prawdopodobieństwo wprowadzenia adresata w błąd jest jeszcze mniejsze w wypadku wykonania prawa pierwokupu przysługującego Państwu z mocy art. 30 wymienionej ustawy. Prawo to wykonuje bowiem organ Państwa, co stwarza dodatkową gwarancję prawidłowości działania.

Nie bez znaczenia jest wreszcie okoliczność, że powyższa wykładnia jest zgodna z ustaloną praktyką nie tylko prezydiów rad narodowych przy wykonywaniu przysługującego Państwu prawa pierwokupu, ale i w obrocie między osobami fizycznymi. Argument ten nie ma charakteru wyłącznie utylitarnego w tym sensie, że zmierza do sanowania olbrzymiej ilości dokonanych - zgodnie z taką praktyką - czynności prawnych. Stosowana bowiem od dziesiątków lat praktyka wskazuje, jak prawo jest powszechnie rozumiane, prawo zaś to nie tylko te normy, które wynikają wprost z ustawy, ale również i te zasady, które utrwaliły się w zadawnionej praktyce.

W konkluzji dotychczasowych rozważań należy dojść do wniosku, że wobec braku przepisu, który by rozstrzygał wprost przedstawione składowi 7 sędziów zagadnienie prawne, przytoczone wyżej argumenty uzasadniają odpowiedź, w myśl której do wykonania prawa pierwokupu przysługującego Państwu z mocy art. 30 wymienionej ustawy wystarcza złożenie odpowiedniego oświadczenia przed notariuszem oraz zawiadomienie drugiej strony o tym fakcie.

Zawiadomienie to może być dokonane w każdej postaci, a więc w piśmie skierowanym do zbywcy nieruchomości, przez podanie mu ustnej informacji, np. w czasie jego bytności w urzędzie, do którego udał się on właśnie w celu zasięgnięcia wiadomości, czy prezydium rady narodowej zamierza skorzystać z prawa pierwokupu, a także telegraficznie.

Oczywiście w zawiadomieniu o złożeniu oświadczenia woli w formie notarialnej powinna być podana jego istotna treść, aby adresat mógł się z nią zapoznać (art. 44 § 1 p.o.p.c., art. 61 k.c.). Jeśli chodzi o oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu, to zastrzeżenie to nie ma o tyle większego znaczenia, że w samym zawiadomieniu mieści się już pełna treść tego oświadczenia, treść bowiem dochodzącej wówczas do skutku umowy jest - jak zaznaczono - z góry ustalona.

Rzecz oczywista, doręczenie zbywcy nieruchomości odpisu aktu notarialnego, zawierającego oświadczenie prezydium odpowiedniej rady narodowej o wykonaniu prawa pierwokupu, czyni także zadość wymaganiom ustawy. Więcej nawet, praktykę taką należy uznać za najbardziej pożądaną, wprowadza ona bowiem całkowitą jasność w stosunkach miedzy zbywcami nieruchomości a prezydiami rad narodowych jako jednostkami wykonującymi przysługujące Państwu prawo pierwokupu.

OSNC 1967 r., Nr 12, poz. 210