Uchwała z dnia 1991-10-15 sygn. III CZP 96/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 96/91

Uchwała z dnia 15 października 1991 r.

Niedopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną.

Przewodniczący: sędzia SN B. Myszka (sprawozdawca). Sędziowie SN: Z. Strus, A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Elżbiety K. przeciwko Zbigniewowi K. o rozwód po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu postanowieniem z dnia 31 lipca 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy dopuszczalne jest po dniu 1 stycznia 1991 r. dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej z datą wsteczną?

podjął następującą uchwałę:

Niedopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną.

Uzasadnienie

W pozwie o rozwód, wniesionym dnia 8 kwietnia 1991 r., powódka domagała się między innymi zniesienia z dniem 10 października 1990 r. istniejącej między stronami wspólności majątkowej.

Sąd Wojewódzki w Opolu potraktował sprawę w zakresie zniesienia wspólności jako oddzielną i przekazał ją Sądowi Rejonowemu w Opolu. W motywach podjętego postanowienia stwierdził, że każde z dwu połączonych w pozwie powództw kwalifikuje się do innego trybu postępowania; o zniesienie wspólności podlega rozpoznaniu w zwykłym trybie procesowym, o rozwód natomiast - w postępowaniu odrębnym unormowanym w art. 425 i nast. k.p.c. Z tego powodu - w ocenie tego Sądu - ich połączenie w jednym pozwie jest w świetle art. 191 k.p.c. wyłączone, a rozdzielenie uzasadnia przekazanie sprawy o zniesienie wspólności majątkowej właściwemu sądowi (art. 200 § 1 i art. 201 k.p.c.).

W zażaleniu na powyższe postanowienie powódka wnosiła o jego uchylenie. Powołała się na dotychczasowe orzecznictwo pozwalające na objęcie jednym pozwem powództw o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej z datą wsteczną, a także na względy celowości, zwłaszcza - ekonomię procesową.

Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę na skutek zażalenia, przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, jako budzące poważne wątpliwości, zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kwestia możliwości połączenia w jednym pozwie powództw o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami była już przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 10 lutego 1979 r. III CZP 77/78 przyjął dopuszczalność dochodzenia jednym pozwem omawianych żądań. Uzasadniając to stanowisko przytoczył, że żądanie zniesienia wspólności majątkowej podlega rozpoznaniu w tym samym, co sprawa o rozwód postępowaniu odrębnym, wobec czego art. 191 k.p.c. nie stoi na przeszkodzie kumulacji obu roszczeń. Powołał się też na argumenty natury celowościowej, takie jak tendencja rozszerzenia zakresu kognicji sądu w sprawie rozwodowej, która znalazła wyraz w znowelizowanym art. 58 k.r.o. (ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz. U. 45, poz. 234) oraz dopuszczalność dokonania w wyroku orzekającym rozwód podziału majątku wspólnego (art. 58 § 3 k.r.o.). Uznał przy tym, że ze wspomnianej dopuszczalności wynikają dalsze konsekwencje - także możliwość określenia wcześniejszej daty ustania wspólności jako mającej znaczenie dla ustalenia składu majątku wspólnego (por. uchwała z dnia 10 lutego 1979 r. III CZP 77/78 - OSNCP 1979, z. 9, poz. 163).

Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość, czy stanowisko Sądu Najwyższego zachowało aktualność po wejściu w życie art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego...(Dz. U. Nr 53, poz. 306), nowelizującego art. 17 k.p.c., zgodnie z którym sprawy o rozwód zostały z dniem 1 stycznia 1991 r. przekazane do właściwości rzeczowej sądów wojewódzkich. Sprawy o zniesienie wspólności majątkowej - jak stwierdził Sąd Apelacyjny - należą nadal do właściwości sądów rejonowych i dlatego wyłania się problem, czy dopuszczalna jest kumulacja omawianych powództw, skoro przepis art. 191 k.p.c. uzależnia ją także od spełnienia określonych wymagań co do właściwości sądu.

Udzielając na przedstawione pytanie odpowiedzi negatywnej Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Za utrwalone w orzecznictwie uznać należy stanowisko, że wspólność majątkową można na podstawie art. 52 k.r.o. znieść także z datą wsteczną, a więc wcześniejszą od dnia wyroku, a nawet od dnia zgłoszenia żądania zniesienia wspólności (por. w szczególności uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1972 r. III CZP 69/70 - OSNCP 1973, z. 2 poz. 20; por. też uchwałę pełnego składu tejże Izby z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75 - OSNCP 1976, z. 9, poz. 184). Zagadnienie dopuszczalności zgłoszenia w sprawie rozwodowej żądania zniesienia wspólności majątkowej ma przeto swą praktyczną doniosłość. Wspólność ta ustaje wprawdzie z orzeczeniem rozwodu, jej zniesienie nie byłoby jednak w sprawie rozwodowej bezprzedmiotowe o tyle, o ile mogłoby nastąpić z datą wsteczną.

Ustawodawca w sposób szczególny unormował zakres kognicji sądu w sprawie o rozwód, przewidując - obok podejmowania pewnych rozstrzygnięć z urzędu (art. 58 § 1 i § 2 zd. pierwsze k.r.o.) - możliwość zgłaszania przez strony żądań określonych w § 2 i 3 art. 58 k.r.o. oraz w art. 444 k.p.c. w celu załatwienia w ramach sprawy rozwodowej wielu kwestii związanych z ustaniem małżeństwa. W wymienionych przepisach nie przewidział jednak możliwości zamieszczenia w wyroku rozwodowym orzeczenia o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną; nie uczynił tego również w jakiejkolwiek innej normie. Stosownie do § 3 art. 58 k.r.o. sąd w wyroku orzekającym rozwód może na wniosek jednego z małżonków dokonać podziału majątku wspólnego. Wspomnianym wnioskiem sąd nie jest jednak związany; uwzględnia go tylko wówczas, gdy przeprowadzenie podziału majątku nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Tego rodzaju unormowanie nie pozwala na przyjęcie, że omawiany przepis nakłada na sąd obowiązek rozstrzygający w postępowaniu rozwodowym także o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną jako przesłance ustalenia składu majątku podlegającego podziałowi.

Wobec braku unormowań szczególnych, znaczenie rozstrzygające dla oceny dopuszczalności łączenia powództw o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej z datą wsteczną ma art. 191 k.p.c. Stanowi on, że powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu, jeżeli nadają się one do tego samego trybu postępowania oraz jeżeli sąd jest właściwy ze względu na ogólną wartość roszczeń, a ponadto - gdy roszczenia są różnego rodzaju - o tyle tylko, o ile dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani też nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu. Dla połączenia roszczeń muszą być zatem spełnione dwa warunki: pierwszy dotyczący trybu postępowania, drugi - właściwości sądu.

Przez tryb postępowania w ujęciu omawianego przepisu należy rozumieć nie tylko tryb procesowy, lecz także tryb jednego z postępowań odrębnych unormowanych w tytule VII księgi pierwszej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego. Nie wolno więc łączyć m.in. roszczeń rozpoznawanych w zwykłym trybie procesowym z należącymi do postępowań odrębnych. Zasadniczym argumentem przytoczonym przez Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z dnia 10 lutego 1979 r. było stwierdzenie, że sprawy o zniesienie wspólności majątkowej nie są rozpoznawane ani w zwykłym postępowaniu procesowym, ani w innym niż sprawy rozwodowe postępowaniu odrębnym, lecz w tym samym, co sprawy o rozwód postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich. Sąd Najwyższy w obecnym składzie nie podziela tego stanowiska, uznając, że sprawy o zniesienie wspólności majątkowej podlegają rozpoznaniu w zwykłym trybie procesowym, a jedynie z mocy art. 452 k.p.c. stosuje się w tym trybie i to tylko odpowiednio niektóre z przepisów rządzących postępowaniem odrębnym w sprawach małżeńskich. Za taką kwalifikacją przemawia z jednej strony przyjęta w kodeksie postępowania cywilnego zasada zwykłego trybu procesowego, z drugiej - brzmienie art. 425 k.p.c., który wymienia tylko trzy kategorie spraw należących do postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich, a mianowicie: o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa i o rozwód. Unormowania odrębne w stosunku do ogólnych przepisów o procesie mają charakter przepisów szczególnych, a ich istota polega na tym, że w sposób wyczerpujący określają wypadki, w których ustawodawca wyłączył stosowanie pewnych instytucji właściwych dla zwykłego trybu procesowego albo stosownie je zmodyfikował. Jako takie nie mogą więc podlegać wykładni rozszerzającej. Gdyby wolą ustawodawcy było przekazanie spraw o zniesienie wspólności majątkowej do postępowania odrębnego, dałby temu wyraz w art. 425 k.p.c. Nie uczynił tego nie bez powodu. Przyjęte rozwiązanie uwzględnia bowiem odmienny charakter, a także cel omawianych spraw od wymienionych w art. 425 k.p.c., dla których przewidziane zostało postępowanie odrębne (szczególnego rodzaju sprawy niemajątkowe między małżonkami). Stanowisko przyjmujące właściwość zwykłego trybu procesowego dla spraw o zniesienie wspólności majątkowej zostało wyrażone również w doktrynie i można uznać je za utrwalone.

Jak z powyższego wynika, w razie połączenia w jednym pozwie powództw o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej, przewidziany w art. 191 k.p.c. warunek dotyczący trybu postępowania nie zostałby zachowany. Podobnie ma się rzecz, gdy chodzi o drugi warunek dopuszczalności kumulacji przedmiotowej w postaci właściwości sądu. Kodeks postępowania cywilnego uzależnia spełnienie tego warunku od rodzaju roszczeń; przy ich tożsamości sąd powinien być właściwy ze względu na ogólną wartość dochodzonych roszczeń, a przy różnorodności - dla każdego z nich bez względu na wartość przedmiotu sporu. Z punktu widzenia określonego w art. 191 k.p.c. kryterium kumulacji powództwa o rozwód i o zniesienie wspólności majątkowej są roszczeniami różnego rodzaju. Sprawy o rozwód od dnia 1 stycznia 1991 r. należą do właściwości rzeczowej sądów wojewódzkich (art. 17 pkt 1 k.p.c.), zaś o zniesienie wspólności majątkowej - do właściwości sądów rejonowych, chyba że wartość przedmiotu sporu będzie przewyższała dwadzieścia milionów złotych (art. 16 i 17 pkt 4 k.p.c.). Wartość ta jest jednak dla oceny spełnienia przewidzianego w art. 191 k.p.c. warunku właściwości sądu nieistotna, gdyż przy roszczeniach różnego rodzaju należy mieć na uwadze tylko te przepisy, które dla pewnych spraw przewidują właściwość rzeczową sądu bez względu na wartość przedmiotu sporu, a więc - art. 17 pkt 1, 2, 3 i 5 k.p.c. Według tych przepisów sprawy o rozwód należą do właściwości sądów wojewódzkich, a o zniesienie wspólności majątkowej do właściwości sądów rejonowych. Każde z omawianych roszczeń należy zatem do właściwości innego sądu.

Skoro żaden z warunków kumulacji przedmiotowej nie byłby - w przypadku objęcia jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną - zachowany, należało na przedstawione zagadnienie udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały (art. 391 k.p.c.).

OSNC 1992 r. Nr 6, poz. 91