Postanowienie z dnia 1999-06-22 sygn. I KZP 20/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 20/99

Postanowienie z dnia 22 czerwca 1999 r.

Środek zapobiegawczy jest zastosowany z momentem wydania postanowienia w tym przedmiocie, a złożenie zażalenia nie wstrzymuje jego wykonalności, chyba że sąd a quo albo ad quem postanowi inaczej (art. 462 k.p.k.). Tym samym, skoro art. 253 k.p.k. nie zawiera żadnych ograniczeń w tym przedmiocie, środkiem zastosowanym przez sąd w rozumieniu art. 253 § 2 k.p.k. jest środek zapobiegawczy, co do którego wydano postanowienie o jego zastosowaniu, a nie dopiero środek, co do którego postanowienie takie stało się prawomocne.

Jeżeli prokurator w ramach swych uprawnień uchyla lub zmienia, z przyczyn określonych w art. 253 § 1 k.p.k., zastosowany przez sąd na jego wniosek środek zapobiegawczy (art. 253 § 2 k.p.k.), to uprzednie postanowienie o zastosowaniu tego środka przestaje prawnie egzystować. 

Przewodniczący: sędzia SN J. Bratoszewski. Sędziowie: SN T. Grzegorczyk (sprawozdawca), SA R. Sądej delegowany do SN.

Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Piotra S. i Mariana W., po rozpoznaniu przekazanych na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Kielcach, postanowieniem z dnia 26 marca 1999 r., zagadnień prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy:

"1) Czy użyty w przepisie art. 253 § 2 k.p.k. zwrot «zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy» odnosi się do środków zapobiegawczych zastosowanych przez sąd I instancji, czy też do środków zapobiegawczych prawomocnie orzeczonych?

2) Czy uchylenie przez prokuratora zastosowanego przez sąd I instancji tymczasowego aresztowania przed rozpoznaniem przez Sąd Odwoławczy zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tego środka skutkuje również uchylenie postanowienia o jego zastosowaniu?"

postanowił odmówić podjęcia uchwały. 

Uzasadnienie

Pytanie prawne zrodziło się na tle następującego układu procesowego:

Sąd Rejonowy w Kielcach zastosował na wniosek prokuratora tymczasowe aresztowanie wobec Piotra S., postanowieniem z dnia 13 marca 1999 r., zaś wobec Mariana W. postanowieniem z dnia 17 marca 1999 r. Zażalenie na te postanowienia wniósł obrońca podejrzanych, domagając się uchylenia tymczasowego aresztowania i ewentualnie zastosowania dozoru lub poręczenia, a nadto sam podejrzany Piotr S., który złożył analogiczne wnioski. Sąd Rejonowy nie przychylił się do tych zażaleń w trybie art. 463 k.p.k. i przekazał je do rozpoznania Sądowi Okręgowemu. Sąd ten wyznaczył termin posiedzenia dla rozpoznania zażaleń na dzień 26 marca 1999 r. Tymczasem postanowieniami z dnia 24 marca 1999 r. Prokurator Rejonowy w Kielcach na podstawie art. 253 k.p.k. uchylił wobec obu podejrzanych tymczasowe aresztowanie i zastosował w stosunku do nich dozór Policji. Na posiedzeniu sądu w dniu 26 marca 1999 r. obrońca poparł swoje oraz podejrzanego Piotra S. zażalenia, podnosząc, że chodzi mu o decyzję sądu co do zasadności zastosowania tymczasowego aresztowania oraz wstępną kontrolę kwalifikacji prawnej czynów zarzucanych jego klientom, a nadto o zastąpienie dozoru, zastosowanego ostatecznie wobec Piotra S., poręczeniem osoby godnej zaufania. Prokurator wnosił o pozostawienie zażaleń bez rozpoznania z uwagi na uchylenie już tymczasowego aresztowania w tej sprawie.

W ocenie Sądu Okręgowego pojawiła się w tym momencie wątpliwość wymagająca - jego zdaniem - zasadniczej wykładni ustawy. Powstaje bowiem, zdaniem Sądu Okręgowego, wątpliwość, czy dopuszczalne jest postępowanie prokuratora uchylającego postanowienie sądu przed zakończeniem postępowania zażaleniowego w przedmiocie tego postanowienia. Gdyby zaś przyjąć, że użyty w art. 253 k.p.k. zwrot "zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy" dotyczy także środków zastosowanych jeszcze nieprawomocnie, to rodzi się - w ocenie sądu - kolejna wątpliwość, czy uchylenie lub zmiana tego środka przez prokuratora oznacza również uchylenie postanowienia, na podstawie którego środek taki zastosowano. Odpowiedź przecząca czyni - jak wskazuje Sąd Okręgowy - koniecznym rozpoznanie zażaleń, jeżeli nie będą one cofnięte przy zachowaniu wymogów wskazanych w art. 431 § 3 i art. 432 k.p.k., przy czym przepisy te, w ocenie Sądu Okręgowego, nie dają podstaw do pozostawienia środka odwoławczego bez rozpoznania przy stwierdzeniu jedynie jego bezprzedmiotowości. Sąd Okręgowy podnosi ponadto, że gdyby w wyniku rozpoznania zażalenia zmienił zaskarżone postanowienia, to może powstać, gdyby zaś utrzymał je w mocy - to powstaje, przyczyna wskazana w art. 101 § 1 pkt 7 k.p.k., skutkująca nieważność orzeczenia. 

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W świetle art. 441 § 1 k.p.k. - tak jak i na gruncie art. 390 § 1 k.p.k. z 1969 r. - uregulowana tam instytucja pytań prawnych kierowanych do Sądu Najwyższego wchodzi w rachubę jedynie wtedy, gdy wyłania się "zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy". W orzecznictwie SN i w doktrynie utrwalony jest już trafny pogląd, że zasadnicza wykładnia odnosić się może jedynie do norm prawnych nastręczających trudności interpretacyjne i umożliwiających rozbieżne interpretacje, z uwagi na wadliwą ich redakcję, niejasne sformułowania czy występujące już różnice w interpretacji w praktyce sądowej lub kontrowersje w doktrynie (zob. postanowienia SN: z dnia 6 lipca 1982 r., VI KZP 8/82, OSNPG 10/1982, poz. 140; z dnia 16 czerwca 1993 r., I KZP 14/93, "Wokanda" 11/1993, s. 10; z dnia 12 marca 1996 r., I KZP 1/96, "Wokanda" 7/1996, s. 20; z dnia 24 września 1997 r., I KZP 13/97, OSNKW 11-12/1997, poz. 100; zob. też S. Włodyka: Przesłanki dopuszczalności pytań prawnych do Sądu Najwyższego, "Nowe Prawo" 2/1971, s. 172-184; K. Marszał: Proces karny, Katowice 1997, s. 425-426). Akcentuje się też, że nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy kwestia, przy której "jasno sformułowany (...) przepis nie stwarza podstaw do różnych interpretacji i nie powoduje szczególnych trudności przy wykładni wchodzących w grę przepisów prawa" (zob. postanowienie SN z dnia 28 lipca 1994 r., I KZP 18/94, OSNKW 7-8/1994, poz. 49).

W istocie swej oba postawione przez Sąd Okręgowy pytania dotyczą kwestii, które nie powinny budzić wątpliwości.

Pierwsza z kwestii dotyczy art. 253 k.p.k. Przepis ten jednak, tak jak i jego poprzednik w k.p.k. z 1969 r. (art. 213), wyraźnie stwierdza, że środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, gdy ustaną przyczyny, wskutek których był on zastosowany lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę (§ 1) oraz że zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy w postępowaniu przygotowawczym może być uchylony lub zmieniony na łagodniejszy decyzją prokuratora (§ 2). Środek zapobiegawczy jest zastosowany z momentem wydania postanowienia w tym przedmiocie, a złożenie zażalenia nie wstrzymuje jego wykonalności, chyba że sąd a quo albo ad quem postanowi inaczej (art. 462 k.p.k.). Tym samym, skoro art. 253 k.p.k. nie zawiera żadnych ograniczeń w tym przedmiocie, środkiem zastosowanym przez sąd w rozumieniu art. 253 § 2 k.p.k. jest środek zapobiegawczy, co do którego wydano postanowienie o jego zastosowaniu, a nie dopiero środek, co do którego postanowienie takie stało się prawomocne. W orzecznictwie SN podkreślano niejednokrotnie, że analizowany tu przepis stwarza obowiązek dodatkowej, pozainstancyjnej, prowadzonej z urzędu, kontroli zasadności stosowania środków zapobiegawczych, by nie dopuścić do zbędnego i niesłusznego kontynuowania zastosowanego środka (zob. postanowienia SN: z dnia 15 kwietnia 1983 r., II KZ 31/83, OSNKW 10-11/1983, poz. 90 i z dnia 13 października 1995 r., II KRN 124/95, OSNKW 1-2/1996, poz. 7). Zauważyć należy, że doktryna traktuje wniosek o uchylenie środka zapobiegawczego, o jakim mowa w art. 254 k.p.k., jako środek zaskarżenia nie będący środkiem odwoławczym, lecz tzw. wnioskiem o przeprowadzenie kontroli z urzędu (zob. np. M. Cieślak: Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 378-379; S. Waltoś: Proces karny, Warszawa 1998, s. 321), a realizacja tego wniosku następuje przecież w trybie określonym w art. 253 k.p.k. Może on zaś być składany w każdym czasie, i to niezależnie od ewentualnego zażalenia.

Jeżeli prokurator w ramach swych uprawnień uchyla lub zmienia, z przyczyn określonych w art. 253 § 1 k.p.k., zastosowany przez sąd na jego wniosek środek zapobiegawczy (art. 253 § 2 k.p.k.), to uprzednie postanowienie o zastosowaniu tego środka przestaje prawnie egzystować. W razie zmiany środka, w miejsce poprzedniego postanowienia wchodzi postanowienie prokuratora o zastosowaniu innego środka zapobiegawczego, zaskarżalne na zasadach określonych w art. 252 § 2 k.p.k.; zasady te odnoszą się także do postanowienia uchylającego w ogóle środek zapobiegawczy bez stosowania innego tego typu środka, jako postanowienia "w przedmiocie środka zapobiegawczego". Decyzje przewidziane w art. 253 § 2 k.p.k. mogą być podejmowane w każdym czasie, a zatem zarówno po wydaniu postanowienia o zastosowaniu środka, a jeszcze przed jego zaskarżeniem, jak i po takim zaskarżeniu, a przed rozpoznaniem zażalenia, jak i rzecz jasna po rozpoznaniu zażalenia i ewentualnym utrzymaniu przez sąd odwoławczy w mocy lub zmianie przez niego zaskarżonego postanowienia; w tym ostatnim wypadku uchylenie lub zmiana przewidziana w art. 253 k.p.k. odnosi się do środka wynikającego z postanowienia sądu odwoławczego. Postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego nie nabiera zatem nigdy cechy prawomocności materialnej i może być z urzędu zawsze uchylone lub zmienione w toku postępowania.

Podstawowym warunkiem wystąpienia z zażaleniem jest istnienie orzeczenia (zarządzenia) podlegającego zaskarżeniu w tym trybie i posiadanie przez skarżącego interesu prawnego w zaskarżeniu (art. 425 § 1 i 3 oraz art. 459 k.p.k.). Jeżeli zatem nie istnieje przedmiot zaskarżenia, to środek odwoławczy jest niedopuszczalny. Wprawdzie w doktrynie wypowiadany był pogląd, jakoby w razie bezprzedmiotowości zażalenia powstałej przed jego rozpoznaniem postępowanie zażaleniowe powinno być umorzone (tak np. A. Gaberle: Postępowanie zażaleniowe w przedmiocie postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia (...), "Państwo i Prawo" 8-9/1971, s. 354) lub też kończone jedynie zawiadomieniem skarżącego o braku podstaw do rozpoznania zażalenia (tak np. J. Bednarzak: Ustawa z dnia 18 lipca 1974 r. o amnestii. Komentarz, Warszawa 1974, s. 66), nie można wszak uznać tych poglądów za trafne. Jeżeli środek odwoławczy dotyczy orzeczenia już nieistniejącego, a "pole" orzekania sądu odwoławczego wyznacza przedmiot zaskarżenia, to przy jego braku środek staje się niedopuszczalny i należy odmówić jego przyjęcia, gdyby zaś go przyjęto - pozostawić bez rozpoznania (tak też Z. Doda: Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985, s. 308). Podstawę prawną owej decyzji dają przepisy art. 429 § 1 in fine i art. 430 § 1 k.p.k. Pozostawienie zażalenia bez rozpoznania dotyczyć musi także sytuacji, gdy przedmiot zaskarżenia przestał istnieć po przyjęciu dopuszczalnego jeszcze środka odwoławczego.

Skarżący, który domagał się uchylenia tymczasowego aresztowania osiąga, przez postanowienie o jego uchyleniu w trybie art. 253 § 2 k.p.k., cel, do jakiego dążył, zarówno wtedy, gdy ograniczono się do uchylenia tego środka, jak i wówczas, gdy zastosowano w to miejsce środek łagodniejszy (nieizolacyjny). Wprawdzie w zażaleniu można podnosić zarzuty nie tylko odnośnie do sięgnięcia po tymczasowe aresztowanie jako środek najbardziej restrykcyjny, ale też i co do samej potrzeby stosowania w ogóle środka zapobiegawczego oraz istnienia warunku określonego w art. 249 § 1 in fine k.p.k. (dużego prawdopodobieństwa, że podejrzany popełnił przestępstwo), lecz te ostatnie cele można osiągnąć także skarżąc postanowienie zmieniające tymczasowe aresztowanie na inny środek zapobiegawczy. Dla dochodzenia zaś w przyszłości ewentualnego odszkodowania z racji niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, uchylonego przez prokuratora w trybie art. 253 § 2 k.p.k. przed rozpoznaniem zażalenia na postanowienie o zastosowaniu, tego środka, nie jest niezbędne dysponowanie postanowieniem sądu odwoławczego stwierdzającym w toku procesu niezasadność sięgnięcia po ów środek.

W świetle powyższego, przedstawione przez Sąd Okręgowy pytania dotyczą kwestii nie wymagających zasadniczej wykładni ustawy. Odpowiedzi na nie da się bowiem wyprowadzić bądź z wyraźnego brzmienia przepisu, bądź poprzez nie wymagającą szczególnych trudności interpretację norm kodeksu postępowania karnego. Dlatego też Sąd Najwyższy postanowił jak na wstępie.

OSNKW 1999r., Nr 7-8, poz. 43