Uchwała z dnia 1988-12-07 sygn. III PZP 32/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PZP 32/88

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 7 grudnia 1988 r.

Przewodniczący: Prezes SN T. Szymanek. Sędziowie SN: J. Wasilewski, A. Filcek, W. Myga, E. Mzyk, M. Sadowski (współsprawozdawca), Z. Stypułkowska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, I. Kaszczyszyn, po rozpoznaniu w dniu 7 grudnia 1988 r. wniosku Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania przez skład siedmiu Sędziów Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne:

"Czy dopuszczalne jest zamieszczenie w umowie zawartej z młodocianym w celu przygotowania zawodowego klauzuli zawierającej zobowiązanie do przepracowania określonego okresu po zakończeniu tego przygotowania i zwrotu kosztów przygotowania zawodowego w razie rozwiązania przez młodocianego umowy przed upływem tego okresu?

- W razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie -

Jaki wpływ na zobowiązania młodocianego i zakres jego obowiązku zwrotu kosztów przygotowania zawodowego mają uprawnienia uspołecznionych zakładów pracy wynikające z przepisów art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 29 grudnia 1983 r. o Państwowym Funduszu Aktywizacji Zawodowej (Dz. U. Nr 75, poz. 334 ze zm.) oraz § 13 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 stycznia 1988 r. w sprawie ulg w podatku dochodowym (Dz. U. Nr 21, poz. 33) i § 5, 6 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw socjalnych z dnia 25 kwietnia 1984 r. w sprawie szczegółowych zasad finansowania i przyznawania świadczeń z PFAZ (Dz. U. Nr 27, poz. 140)?"

podjął następującą uchwałę i nadał jej moc zasady prawnej:

Zobowiązanie się młodocianego zatrudnionego w celu przygotowania zawodowego do przepracowania oznaczonego okresu po ukończeniu tego przygotowania i do zwrotu zakładowi pracy kosztów przygotowania zawodowego w razie rozwiązania przez niego umowy przed upływem tego okresu jest nieważne.

Uzasadnienie

Kodeks pracy traktuje młodocianego zatrudnionego na warunkach określonych w dziale dziewiątym jako pracownika w rozumieniu art. 22 tego kodeksu.

Przepisy szczególne zawarte w wymienionym dziale dziewiątym, w tym w rozdziale II "Zawieranie i rozwiązywanie umów o pracę w celu przygotowania zawodowego", są przede wszystkim wyrazem ochronnej funkcji prawa pracy w stosunku do młodocianego pracownika.

Funkcję taką spełniają nie tylko przepisy o szczególnej ochronie zdrowia i szczególnych uprawnieniach urlopowych (art. 201-205 k.p.) czy o obowiązku zakładu pracy zapewnienia młodocianemu pracownikowi opieki i pomocy niezbędnej dla jego przystosowania do właściwego wykonywania pracy (art. 192 k.p.), lecz również całokształt zawartych w prawie pracy uregulowań zabezpieczających temu pracownikowi warunki dla zdobywania kwalifikacji zawodowych i dokształcenia się. W ramach umowy o pracę ciąży na młodocianym pracowniku obowiązek dokształcania się (art. 197 k.p.) i odpowiadający mu obowiązek zakładu pracy stworzenia niezbędnych w tym celu warunków (art. 198 k.p.).

Przyjęta w kodeksie pracy konstrukcja umowy o pracę z młodocianym powoduje, że zakład pracy zatrudniając młodocianego pracownika w celu zaspokojenia własnych potrzeb kadrowych spełnia jednocześnie istotną funkcję społeczną w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych młodocianych.

Ta rola zakładu pracy została szczególnie podkreślona przez ustawodawcę w stosunku do młodocianych, których dotyczy pytanie prawne. Są to bowiem pracownicy w wieku od 15 do 18 lat (art. 190 § 1 k.p.), którzy nie mają kwalifikacji zawodowych. Pracownik taki, zgodnie z art. 191 § 2 k.p., "może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego". Zasady i warunki przygotowania zawodowego oraz zasady wynagradzania młodocianych w tym okresie, zawarte zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 20 września 1974 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. Nr 37, poz. 219 ze zm.).

W myśl przepisów tego rozporządzenia, przygotowanie zawodowe młodocianych pracowników może odbywać się w zakładzie pracy jako: nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy (§ 1), a zakład pracy obowiązany jest zawrzeć z młodocianym umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego, określającą rodzaj tego przygotowania, czas jej trwania, sposób dokształcania teoretycznego i wysokość wynagrodzenia (§ 2).

Wykładnia gramatyczna tych przepisów wskazuje, że poza wyjątkami przewidzianymi w kodeksie pracy podstawowym celem umowy o pracę zawartej z takim młodocianym, który nie ma żadnych kwalifikacji zawodowych, jest jego przygotowanie zawodowe.

Wątpliwości wyrażone w pytaniu prawnym sprowadzają się do tego, czy dopuszczalne jest zamieszczenie w takiej umowie o pracę klauzuli zobowiązującej młodocianego do przepracowania określonego okresu po zakończeniu tego przygotowania zawodowego w razie rozwiązania przez młodocianego umowy przed upływem tego okresu.

Celem tak sformułowanej klauzuli jest więc zabezpieczenie potrzeb kadrowych zakładu pracy przez nałożenie na młodocianego, wyszkolonego przez ten zakład obowiązku przepracowania określonego czasu po zakończeniu przygotowania zawodowego. W tym też aspekcie, podstawowym elementem klauzuli jest nałożenie na młodocianego zobowiązania "zwrotu kosztów przygotowania zawodowego".

W uzasadnieniu pytania prawnego podkreśla się, że z mocy przepisów powołanych w drugiej części pytania zakłady pracy zatrudniające młodocianych pracowników otrzymują refundację kosztów poniesionych na ich wynagrodzenie i ubezpieczenie społeczne, a przedsiębiorstwa prowadzące szkoły przyzakładowe otrzymują ulgę podatkową w wysokości 25% utrzymania uczniów w szkole i internacie. Tak więc zakład pracy nie ponosząc żadnych kosztów związanych z wynagrodzeniem i ubezpieczeniem społecznym szkolonych przez nich młodocianych pracowników odnoszą natomiast korzyści w postaci wartości robocizny wnoszonej przez młodocianego pracownika w toku realizacji programu nauki.

Niezależnie jednak od przytoczonej refundacji niektórych kosztów szkolenia oraz ulgi podatkowej z tytułu zatrudnienia młodocianego - będących konsekwencją obciążenia zakładu pracy ogólnospołecznymi zadaniami edukacyjnymi - stwierdzić należy, że koszty przygotowania zawodowego, o których mowa w pytaniu prawnym, nie mogłyby obejmować obowiązku zwrotu wynagrodzenia wypłacanego młodocianemu pracownikowi. Wynagrodzenie to jest należnością za pracę i podlega ochronie na ogólnych zasadach przewidzianych w art. 84 i nast. k.p.

Nie może też na sumę tych kosztów składać się wydatek poniesiony przez zakład pracy w związku z prowadzeniem szkół przyzakładowych, czyli tzw. koszty utrzymania ucznia w szkole. Zgodnie bowiem z art. 72 Konstytucji PRL nauka w Polsce jest bezpłatna we wszystkich typach szkolnictwa. Zasadę tę realizuje art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160 ze zm.). Bezpłatność dla ucznia obejmuje także, z mocy art. 11 ust. 3 w związku z art. 3 ust. 1 tej ustawy, praktyczną naukę zawodu odbywaną w zakładzie pracy.

Z powyższego wynika, że wydatki na przygotowanie zawodowe młodocianego pracownika albo mają charakter z mocy prawa bezzwrotny, albo stanowią wynagrodzenie za pracę również nie podlegającą zwrotowi.

Umowne zatem przerzucenie ciężaru tych wydatków na młodocianego pracownika jest w zakresie wynagrodzenia sprzeczne z przepisami kodeksu pracy i nieważne z mocy art. 18 § 2 tego kodeksu albo sprzeczne z przepisami ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania i nieważne przez to z mocy art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.

Z tych też przyczyn nie dotyczy młodocianych pracowników zatrudnionych w celu przygotowania zawodowego § 10 ust. 3 uchwały Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 1982 r. w sprawie podnoszenia kwalifikacji pracowników uspołecznionych zakładów pracy (M.P. Nr 1, poz. 5), dozwalający zakładowi pracy na uzależnienie pokrycia kosztów szkolenia pracownika od zobowiązania się przez niego do przepracowania określonego czasu. Podnoszenie bowiem kwalifikacji pracownika, przewidziane w powołanej uchwale Rady Ministrów, odbywa się w zupełnie innych warunkach niż przygotowanie zawodowe młodocianego pracownika.

Nie bez znaczenia jest też okoliczność, że w sytuacji, gdy przygotowanie zawodowe odbywa się w postaci nauki zawodu, trwającej od 2 do 3 lat (§ 1 i 3) powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 września 1974 r.), młodociany w chwili zawierania takiej umowy o pracę podejmowałby decyzję zobowiązującą go do przepracowania określonej liczby lat, i to dopiero po zakończeniu kilkuletniego przeszkolenia. Można więc mieć uzasadnione wątpliwości, czy dysponuje on wówczas dostateczną dojrzałością oraz doświadczeniem, nawet jeśli działałby w asyście rodziców, do podjęcia takiego zobowiązania.

Nie można także uznać, aby tego typu zobowiązanie młodocianego pracownika mogło stanowić decydujący czynnik w zakresie stabilizacji jego zatrudnienia, z pominięciem takich czynników wiążących pracownika z zakładem pracy jak właściwy przebieg jego przygotowania zawodowego oraz atrakcyjność wykonywania w tym zakładzie wyuczonego w nim zawodu.

Zauważyć też należy, że objętego pytaniem zobowiązania młodocianego pracownika do przepracowania określonego czasu pracy nie można traktować jako umowy o pracę na czas określony, gdyż oczywiste jest, że zobowiązanie to podejmowane jest w ramach umowy o pracę zawartej, zgodnie z art. 194 k.p., na czas nie określony i obie strony mogą umowę taką w czasie jej trwania rozwiązać w trybie prawem przewidzianym.

Z przytoczonych względów udzielono odpowiedzi sformułowanej w sentencji uchwały.

OSNC 1989 r., Nr 3, poz. 44