Wyrok z dnia 1987-06-30 sygn. III CRN 152/87

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 152/87

Wyrok z dnia 30 czerwca 1987 r.

1. Jeżeli wartość nakładów dokonanych na darowanej nieruchomości przekracza znacznie wartość przedmiotu darowizny w postaci nieruchomości, a darowizna została skutecznie odwołana, brak jest z reguły podstaw do orzeczenia przez sąd o przeniesieniu własności darowanej uprzednio nieruchomości z powrotem na darczyńcę. W takim wypadku darczyńca może dochodzić roszczeń z tytułu równowartości przedmiotu darowizny, a uprzednio obdarowany zatrzymuje własność nieruchomości w naturze wraz z dokonanymi przez siebie nakładami.
2. O przewidzianym w art. 408 § 3 k.c. nakazaniu przez sąd zamiast wydania korzyści w naturze - zwrotu jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić, niedopuszczalne jest orzekanie z urzędu, bez zgłoszonego przez stronę lub strony odpowiedniego żądania procesowego. Dotyczy to także wypadku, gdy wartość nakładów znacznie przewyższa wartość nieruchomości.

Przewodniczący: sędzia SN K. Piasecki (sprawozdawca). Sędziowie SN: T. Bukowski, Z. Świeboda.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Erwina i Ingi małż. W. przeciwko Romanowi S. o odwołanie darowizny na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Częstochowie z dnia 25 listopada 1986 r.:

uchylił zaskarżony wyrok Sądu Wojewódzkiego oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowego w Częstochowie z dnia 24 lipca 1986 r. i sprawę przekazał temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o wpisie należnym od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie

W wyniku uwzględnienia powództwa wytoczonego przez Erwina i Ingę małżonków W. (darczyńców) przeciwko Romanowi S. (współobdarowanemu) o odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności Sądu Rejonowego w Częstochowie wyrokiem z dnia 24 lipca 1986 r. zobowiązał pozwanego do złożenia oświadczenia woli przenoszącego nieodpłatnie własność udziału objętego wspólnością majątkową małżeńską nieruchomości położonej we wsi C.L. o powierzchni 48 a (bliżej opisanej w sentencji wyroku) na rzecz powodów, z tym zastrzeżeniem, że niniejsze orzeczenie zastępuje oświadczenie woli pozwanego złożone w formie aktu notarialnego. Zachowanie pozwanego Sąd Rejonowy zakwalifikował jako stanowiące rażącą niewdzięczność w stosunku do darczyńców. Na działce objętej darowizną dokonaną na rzecz córki powodów i pozwanego pozwany wspólnie z powodami zbudował szklarnię i kotłownię.

Sąd Wojewódzki w Częstochowie wyrokiem z dnia 25 listopada 1986 r. - na skutek rewizji pozwanego - nadał ostateczną treść zaskarżonemu orzeczeniu w ten sposób, że po zdaniu: "złożone w formie aktu notarialnego" dodał zdanie: "a powodowie wyrażają na to zgodę" i rewizję oddalił.

W rewizji nadzwyczajnej od wyroku Sądu Wojewódzkiego Minister Sprawiedliwości wnosił o jego uchylenie oraz uchylenie wymienionego wyroku Sądu Rejonowego w Częstochowie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna opiera się na zarzucie rażącego naruszenia art. 408 § 3 k.c. i art. 3 § 2, art. 316 i 387 k.p.c. Z wywodów zawartych w rewizji nadzwyczajnej wynika, że Minister Sprawiedliwości nie kwestionuje faktu, iż powodowie skutecznie odwołali darowiznę, podnosząc jednak, że wadliwy jest wniosek, iż tym samym uzasadnione jest żądanie polegające na zobowiązaniu pozwanego do nieodpłatnego przeniesienia na rzecz powodów darowanego udziału we współwłasności.

Rewizja nadzwyczajna w tym zakresie jest uzasadniona. Istotnie, zarówno Sąd Rejonowy, jak i Sąd Wojewódzki pominęły bezsporną między stronami okoliczność, że pozwany wspólnie z żoną w czasie trwania wspólności ustawowej na nieruchomości uzyskanej w wyniku darowizny poczynili znaczne nakłady. Dotyczy to w szczególności wzniesienia na podstawie decyzji Urzędu Gminy w M. z dnia 3 kwietnia 1984 r. szklarni wraz z kotłownią (decyzja wraz z dokumentacją oraz operatem szacunkowym została załączona do rewizji nadzwyczajnej w trybie art. 423 § 2 k.p.c.).

Wyjaśnienie tej kwestii, a zwłaszcza tego, czy poczynione nakłady przewyższają kilkanaście czy kilkadziesiąt razy wartość darowanej niezabudowanej nieruchomości, miałoby istotny wpływ na sposób rozstrzygnięcia sprawy.

Według uchwały Sądu Najwyższego w składzie trzech sędziów z dnia 21 grudnia 1973 r. (OSNCP 1974, z. 10, poz. 166), "uznając w sprawie z powództwa darczyńcy, który darowiznę odwołał, o zwrot korzyści uzyskanej w następstwie darowizny przez obdarowanego, że brak jest - ze względu na dokonane przez obdarowanego nakłady - podstaw do przeniesienia własności darowanej nieruchomości na darczyńcę (art. 408 § 3 k.c.), sąd może zasądzić na rzecz darczyńcy równowartość świadczenia". Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie przyłącza się w zasadzie do przytoczonej wykładni.

Według uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66 (OSNCP 1968, z. 12, poz. 199) oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1979 r. (OSNCP 1980, z. 4, poz. 63) potwierdza zapatrywanie, według którego odwołanie rodzi tylko skutki obligatoryjne. Oznacza to w konsekwencji, że przejście własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę może nastąpić zarówno w drodze umowy przenoszącej z powrotem własność nieruchomości, która była przedmiotem darowizny, jak i w formie orzeczenia sądowego (art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.). Skoro obowiązek zwrotu nieruchomości następuje w takim wypadku na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, to ma zastosowanie także art. 408 § 3 k.c., stosownie do którego, jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd lub państwowa komisja arbitrażowa może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający był obowiązany zwrócić. Unormowanie to nasuwa kilka problemów prawnych wymagających rozstrzygnięcia. Przede wszystkim wymaga rozważenia kwestia, jakie konsekwencje prawne w związku z odwołaniem darowizny i dalszymi z tym związanymi możliwymi skutkami prawnymi pociąga za sobą sytuacja, w której wartość nakładów przewyższa znacznie wartość przedmiotu darowizny. Otóż jest rzeczą oczywistą, że odpada wówczas "zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów". Saldo bowiem wynikające z porównania wartości przedmiotu darowizny i wartości nakładów podlegających zwrotowi będzie oczywiście przewyższać wartość przedmiotu darowizny. W związku z tym mogą występować różne sytuacje z punktu widzenia zachowań prawnych darczyńcy i uprzednio obdarowanego. W takim bowiem wypadku darczyńcy może - stosownie do okoliczności - zależeć na uzyskaniu zwrotu nieruchomości jako przedmiotu darowizny i dlatego gotów jest zwrócić w formie pieniężnej wartość nakładów znacznie przewyższających wartość nieruchomości. W takim wypadku w grę wchodzi zwrot przedmiotu darowizny i zapłata wartości nakładów. Odmiennie jednak sprawa przedstawia się wówczas, gdy darczyńca, który odwołał darowiznę, nie jest w stanie przede wszystkim z przyczyn ekonomicznych z racji stanu swego majątku zatrzymać nakładów i uiścić ich równowartości. Nie może on bowiem w konsekwencji bilansowania salda obu wartości otrzymać zwrotu w naturze przedmiotu odwołanej skutecznie darowizny. W takim wypadku przysługuje mu, praktycznie rzecz biorąc, roszczenie o zasądzenie określonej sumy pieniężnej odpowiadającej aktualnej w chwili orzekania przez Sąd wartości przedmiotu darowizny. Odpada wówczas możliwość nakazania przeniesienia własności darowanej nieruchomości z powrotem na darczyńcę. Obdarowany zatrzymuje przedmiot darowizny w postaci nieruchomości w naturze - wraz z dokonanymi przez siebie nakładami, a darczyńca ma roszczenie tylko o wartość przedmiotu darowizny. W konsekwencji należy przyjąć, że jeżeli wartość nakładów dokonanych na darowanej nieruchomości przekracza znacznie wartość przedmiotu darowizny w postaci nieruchomości, brak jest z reguły podstaw do orzeczenia przez sąd o przeniesieniu własności darowanej uprzednio nieruchomości z powrotem na darczyńcę. W takim wypadku darczyńca może dochodzić roszczeń z tytułu równowartości przedmiotu darowizny, a uprzednio obdarowany zatrzymuje własność nieruchomości w naturze wraz z dokonanymi przez siebie nakładami. Od tych problemów o charakterze cywilnoprawnym należy odróżnić związaną z tym problematykę procesową. Otóż poza wyraźnymi wyjątkami przewidzianymi w ustawie kodeks postępowania cywilnego opiera się na zasadzie dyspozycyjności. Orzekanie z urzędu w określonych sprawach czy też kwestiach musi wynikać z konkretnego przepisu prawa. Z uwzględnieniem tego stwierdzenia należy pod procesowym kątem widzenia interpretować art. 408 § 3 k.c. W przepisie tym ustawodawca posłużył się zwrotem "sąd (...) może zamiast (...". Z tego unormowania nie wynika, że sąd "musi", "powinien" itp. orzec w sposób przewidziany w art. 408 § 3 k.c. W tej mierze podstawę orzekania stanowić może określone odpowiednio żądanie strony. Zainteresowanym w rozszerzeniu zakresu kognicji sądu - w związku z nakładami może być zarówno powód, wysuwając określone żądanie w pozwie, jak i pozwany, podnosząc zarzut prawa materialnego w części dotyczącej nakładów. Zależy to od ukształtowania sprawy pod względem procesowym. W żadnym jednak razie w świetle sformułowania art. 408 § 3 k.c. nie ma podstaw do orzekania w powyższy sposób bez żądania stron. Nie ma również podstaw do konstruowania - wbrew zasadom kodeksu postępowania cywilnego - "domniemania żądania" w tym przedmiocie ani tym bardziej orzekania z urzędu, niezależnie od odpowiednich żądań stron.

Niemniej jednak należy mieć na uwadze art. 5 k.p.c., według którego sąd powinien udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczyć ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań. Niezależnie jednak od tego unormowania w razie ujawnienia się w postępowaniu faktu nakładów o wysokiej wartości, sąd przed wydaniem wyroku powinien uprzedzić strony o konsekwencjach materialno-prawnych i procesowych z tego wynikających na tle art. 408 § 3 k.c.

Przytoczone racje stanowią podstawę do wniosku, że o przewidzianym w art. 408 § 3 k.c. nakazaniu przez sąd zamiast wydania korzyści w naturze - zwrotu jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić, niedopuszczalne jest orzekanie z urzędu, bez zgłoszonego przez stronę lub strony odpowiedniego żądania procesowego. Dotyczy to także wypadku, gdy wartość nakładów znacznie przewyższa wartość nieruchomości.

W sprawie niniejszej te istotne dla ostatecznego wyniku sprawy zagadnienia nie były brane pod rozwagę. Powinny być one rozważone w wyniku ponownego rozpoznania sprawy w rezultacie uwzględnienia przez Sąd Najwyższy rewizji nadzwyczajnej.

Niezależnie od tego należy zwrócić uwagę na fakt, że darowizna została odwołana tylko w stosunku do jednego z obdarowanych. W związku z tym istotne znaczenie ma stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w powołanej już uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1979 r. (OSNCP 1980, z. 4, poz. 83). Okoliczność ta może także rzutować na dalsze "rozliczenia" między stronami.

OSNC 1988 r., Nr 12, poz. 178