Nakazanie zwrotu wartości korzyści w pieniądzu zamiast w naturze (art. 408 § 3 k.c.)

Przewidziana w art. 408 § 3 k.c. możliwość przejścia na rozliczenie pieniężne i pozostawienia przedmiotu bezpodstawnego wzbogacenia w rękach wzbogaconego nie jest automatyczną konsekwencją ustalenia, że wzbogacony poczynił nakłady na przedmiot wzbogacenia. Konieczne jest ponadto stwierdzenie, że żądający zwrotu korzyści jest zobowiązany do zwrotu tych nakładów, a ponadto zgłoszenie żądania zastosowania przewidzianego w tym przepisie rozliczenia przez jedną ze stron.

Zainteresowany formułą rozliczenia wartości wzbogacenia może być niekiedy żądający zwrotu przedmiotu wzbogacenia powód, (który nie potrzebuje zmienionego w wyniku nakładów przedmiotu i nie chce zwracać wartości tych nakładów), ale także do takiego rozwiązania może dążyć pozwany, przeciwko któremu kierowane jest powództwo mające na celu odzyskanie przedmiotu wzbogacenia (np. z powodu świadomości, że stan majątkowy powoda nie pozwoli ma na odzyskanie nakładów). Nie jest więc tak, że orzeczenie wywiedzione z art. 408 § 3 k.c. wymaga sformułowania powództwa o zapłatę, rozstrzygnięcie takie może bowiem zapaść także wówczas, kiedy zażąda go pozwany, sprzeciwiający się uwzględnieniu powództwa zmierzającego do odzyskania przysporzenia w naturze.

Zagadnienia procesowe wiążące się z art. 408 § 3 k.c. zasygnalizowane zostały już w uchwale, na którą powołuje się skarżąca. Sąd Najwyższy zaznaczył w jej treści, że art. 408 § 3 k.c. nie może zostać zastosowany, jeśli darczyńca uprawniony do żądania zwrotu przedmiotu darowizny wyraźnie zastrzeże, że nie chce korzystać z możliwości przewidzianej w tym przepisie. Pogląd ten został rozwinięty w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1987 r. (III CRN 152/87, OSNC 1988/12/178), w którym wyjaśniono, że z uwagi na obowiązującą w procesie cywilnym zasadę dyspozycyjności orzekanie z urzędu wynikać musi z konkretnego przepisu prawa. Przepisem takim nie jest art. 408 § 3 k.c., który nie wprowadza powinności ani konieczności orzeczenia przez sąd według przewidzianych w nim zasad. Konieczne jest więc zgłoszenie stosownego żądania przez powoda lub podniesienie zarzutu prawa materialnego dotyczącego nakładów przez pozwanego. W braku tego rodzaju żądań sąd orzeka o zwrocie wzbogacenia według ogólnej zasady przewidzianej w art. 405 k.c.

Wyrok SN z dnia 6 sierpnia 2014 r., I CSK 592/13

Standard: 15184 (pełna treść orzeczenia)

O przewidzianym w art. 408 § 3 k.c. nakazaniu przez sąd zamiast wydania korzyści w naturze - zwrotu jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić, niedopuszczalne jest orzekanie z urzędu, bez zgłoszonego przez stronę lub strony odpowiedniego żądania procesowego. Dotyczy to także wypadku, gdy wartość nakładów znacznie przewyższa wartość nieruchomości.

Wyrok SN z dnia 30 czerwca 1987 r., III CRN 152/87W art. 408 § 3 k.c. ustawodawca posłużył się zwrotem "sąd (...) może zamiast (...". Z tego unormowania nie wynika, że sąd "musi", "powinien" itp. orzec w sposób przewidziany w art. 408 § 3 k.c. W tej mierze podstawę orzekania stanowić może określone odpowiednio żądanie strony. Zainteresowanym w rozszerzeniu zakresu kognicji sądu - w związku z nakładami może być zarówno powód, wysuwając określone żądanie w pozwie, jak i pozwany, podnosząc zarzut prawa materialnego w części dotyczącej nakładów. Zależy to od ukształtowania sprawy pod względem procesowym. W żadnym jednak razie w świetle sformułowania art. 408 § 3 k.c. nie ma podstaw do orzekania w powyższy sposób bez żądania stron. Nie ma również podstaw do konstruowania - wbrew zasadom kodeksu postępowania cywilnego - "domniemania żądania" w tym przedmiocie ani tym bardziej orzekania z urzędu, niezależnie od odpowiednich żądań stron.

W razie ujawnienia się w postępowaniu faktu nakładów o wysokiej wartości, sąd przed wydaniem wyroku powinien uprzedzić strony o konsekwencjach materialno-prawnych i procesowych z tego wynikających na tle art. 408 § 3 k.c.

Przytoczone racje stanowią podstawę do wniosku, że o przewidzianym w art. 408 § 3 k.c. nakazaniu przez sąd zamiast wydania korzyści w naturze - zwrotu jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić, niedopuszczalne jest orzekanie z urzędu, bez zgłoszonego przez stronę lub strony odpowiedniego żądania procesowego. Dotyczy to także wypadku, gdy wartość nakładów znacznie przewyższa wartość nieruchomości.

Wyrok SN z dnia 30 czerwca 1987 r., III CRN 152/87

Standard: 32654 (pełna treść orzeczenia)