Uchwała z dnia 1987-11-30 sygn. III PZP 36/87

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PZP 36/87

Uchwała Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 30 listopada 1987 r.

Przewodniczący: Prezes SN T. Szymanek. Sędziowie SN: J. Bała, B. Błachowska, E. Brzeziński, A. Filcek (sprawozdawca), K. Michaluk, W. Myga, J. Myślicki, E. Mzyk, S. Perestaj, M. Rafacz-Krzyżanowska, M. Sadowski, Z. Stypułkowska, G. Szymańska, J. Wasilewski, Z. Zaziemski.

Sąd Najwyższy z udziałem Zastępcy Prokuratora Generalnego PRL, W. Śliwy, po rozpoznaniu wniosku Ministra Sprawiedliwości, zgłoszonego na podstawie art. 18 ust. 2 ustawy o Sądzie Najwyższym i skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania przez pełny skład Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne:

"Czy dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone w chwili śmierci swego ojca spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, jeżeli urodzi się żywe, nabywa prawo do jednorazowego odszkodowania na podstawie art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144)?"

podjął następującą uchwałę:

Dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone w chwili śmierci swego ojca spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, jeżeli urodzi się żywe, nabywa prawo do jednorazowego odszkodowania na podstawie art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144).

Uzasadnienie

Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1987 r. (III PZP 82/86) wyraził pogląd, że "dziecku poczętemu, które urodzi się po śmierci swego ojca spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, nie przysługuje jednorazowe odszkodowanie na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych". Zdaniem Sądu Najwyższego, z wykładni gramatycznej (językowej) przepisu art. 12 ust. 2 pkt 2 tej ustawy stanowiącego, że jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci pracownika wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługuje dzieciom własnym i przysposobionym, pasierbom, wnukom i rodzeństwu, spełniającym w dniu śmierci pracownika warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej, wynika jednoznacznie, że dziecko, które w chwili śmierci ojca jest dopiero poczęte, nie nabywa z chwilą, gdy urodzi się żywe, prawa do jednorazowego odszkodowania. Nie spełniało ono bowiem w chwili śmierci ojca warunków do uzyskania renty rodzinnej, ponieważ nie ma ona do chwili urodzenia zdolności prawnej. Nie występuje, zdaniem Sądu Najwyższego, potrzeba i możliwość poddawania tego przepisu wykładni systemowej i funkcjonalnej, gdyż wynik wykładni gramatycznej tego przepisu jest jednoznaczny (clara non sunt interpretanda).

Pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w powyższej uchwale został zakwestionowany przez Ministra Sprawiedliwości, który wniósł o podjęcie przez Sąd Najwyższy uchwały zawierającej pozytywną odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne.

Wniosek ten zasługuje na uwzględnienie z następujących przyczyn:

Nie można zgodzić się z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 stycznia 1987 r., że z wykładni gramatycznej przepisu art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (zwanej dalej ustawą wypadkową z 1975 r.) wynika jednoznacznie wyłącznie przez ustawodawcę z kręgu podmiotów uprawnionych do jednorazowego odszkodowania dziecka, które urodziło się już po śmierci pracownika. Problem ten pojawia się właśnie już na etapie wykładni językowej przepisu art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy wypadkowej z 1975 r. Zgodnie z jego treścią prawo do jednorazowego odszkodowania przysługuje dziecku pracownika "spełniającemu w dniu śmierci pracownika warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej". Zastrzeżenie powyższe nie oznacza jednak. że przepis ten wyłącza z kręgu wymienionych w nim osób uprawnionych do odszkodowania nasciturusa, czyli dziecka poczętego, które urodziło się dopiero po śmierci ojca. Jest to bowiem zagadnienie odrębne nie uwzględnione w treści pozytywnych przepisów normujących prawa i obowiązki osób istniejących, do których nie można zaliczyć nasciturusa. Zastrzeżenie zatem zawarte w art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy wypadkowej z 1975 r. jednoznacznie rozstrzyga jedynie kwestię, którym z już narodzonych dzieci zmarłego pracownika przysługuje prawo do jednorazowego odszkodowania. Takie uprawnienie nie przysługuje tym dzieciom, które nie mają już prawa do renty rodzinnej, zwłaszcza w związku z wiekiem i zdolnością do pracy zarobkowej. Natomiast sytuację prawną nasciturusa regulują w polskim prawie odnoszące się do konkretnych dziedzin przepisy szczególne zawarte np. w art. 927 § 2 i art. 972 k.c., art. 75 i 142 k.r.o., przy czym niektóre z nich uzależniają ją od wymagania, aby dziecko urodziło się żywe. Nie ma natomiast w polskim prawie ogólnego przepisu, który zrównywałby dzieci poczęte z ich żyjącym rodzeństwem, choćby w sytuacji dla nich korzystnej.

Skoro zaś wykładnia gramatyczna art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy wypadkowej z 1975 r. nie daje jednoznacznej odpowiedzi na rozważaną wątpliwość, to należy poszukiwać jej w wykładni funkcjonalnej i systemowej, nie wyłączając analogii.

Zgodnie z przepisem art. 8 k.c. mającym odpowiednie zastosowanie również do stosunku pracy (art. 300 k.p.) zdolność prawną uzyskuje człowiek z chwilą urodzenia. Z tego przepisu wypływa wniosek, że dziecko poczęte nie ma zdolności prawnej. Wykładnia przepisu art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy wypadkowej z 1975 r., zgodnie z którą dziecku urodzonemu po śmierci ojca nie przysługuje prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci ojca wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, gdyż nie istniało ono jeszcze w chwili śmierci ojca jako podmiot prawa, mogłaby zatem być uzasadniona treścią przepisu art. 8 k.c. Jednakże wymieniony przepis nie reguluje kwestii prawa nasciturusa, ale kwestię zdolności prawnej, przyznając ją wyłącznie istniejącym osobom fizycznym. Określone prawa wynikają ze wspomnianych przepisów szczególnych, przy czym przepisy te nie przyznają żadnych praw płodowi w łonie matki, lecz mają jedynie na uwadze prawa przyszłe, które nabywa dziecko dopiero po urodzeniu. Ustawodawca nie powiązał tych przepisów wprost z art. 8 k.c.

Zabezpieczenie interesów nasciturusa nastąpiło w normach szczególnych, które zawarte są nie w części ogólnej prawa cywilnego, ale w prawie spadkowym i rodzinnym. Zatem ustawodawca nie traktował wspomnianych przepisów jako opartych na założeniu, iż w niektórych wypadkach dziecko poczęte ma zdolność prawną. Ustawodawca nie uważał widocznie za uzasadnione wiązać tych zagadnień ze spornym problemem zdolności prawnej nasciturusa. Jego sytuacja prawna została we wszystkich wymienionych przepisach szczególnych uregulowana pod kątem widzenia zabezpieczenia i ochrony jego praw w oderwaniu od zagadnienia zdolności prawnej. Nie wprowadzają one więc wyjątków od ogólnej reguły z art. 8 k.c., wobec czego można je stosować w drodze ostrożnej analogii - bez naruszenia zasady, iż uregulowania wyjątkowe nie mogą być tłumaczone i stosowane w sposób rozciągliwy (exceptiones non sunt excendendae) - do innych dziedzin niż w nich unormowane w sytuacjach, w których zachodzi realna potrzeba i możliwość zabezpieczenia przyszłych praw i interesów dziecka poczętego.

Za potrzebą rozszerzenia w drodze analogii z uregulowaniem zawartym w art. 927 § 2 k.c. wynikającej z tego przepisu ochrony przyszłych praw dziecka poczętego, jeśli przyjdzie na świat żywe, na jego roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z art. 12 ustawy wypadkowej z 1975 r. przemawia wzgląd na konstytucyjną zasadę ochrony rodziny, w tym także dziecka, wynikającą z art. 79 ust. 1 Konstytucji PRL. Wykładnia realizująca tę zasadę, odpowiadająca humanizmowi socjalistycznemu, znajduje podstawę w przepisie art. 7 k.p. nakazującym, aby przepisy prawa pracy były tłumaczone i stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Nieobojętna jest także okoliczność, że dziecko, które przyszło na świat po śmierci ojca znajduje się w identycznej sytuacji faktycznej, co pozostałe dzieci urodzone przed jego śmiercią, wobec czego niezrozumiałe w społecznym odbiorze byłoby różne ich traktowanie w dziedzinie odszkodowania z tytułu śmierci ich ojca w następstwie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

Nie budzi wątpliwości, że zgodnie z art. 26 ustawy wypadkowej z 1975 r. w związku z art. 39 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) dziecku pracownika zmarłego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, które urodziło się już po śmierci pracownika, przysługuje prawo do renty rodzinnej. Tym bardziej więc trudno uznać za trafne stanowisko, że ustawodawca w ustawie wypadkowej z 1975 r. przyznał dziecku poczętemu, którego ojciec zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, prawo do wypadkowej renty rodzinnej z chwilą, gdy przyjdzie na świat żywe, a odmówił mu prawa do jednorazowego odszkodowania z tego tytułu.

W orzecznictwie cywilnym Sądu Najwyższego od dawna utrwalony został pogląd, że dziecku, które w okresie rozwoju płodowego doznało uszkodzenia ciała lub utraciło w tym czasie żywiciela, przysługują cywilnoprawne roszczenia odszkodowawcze w stosunku do osoby odpowiedzialnej za powstałą szkodę zarówno w postaci renty (art. 444 § 2 i art. 446 § 2 k.c.), jak i zadośćuczynienia lub odszkodowania (art. 445 § 1 lub art. 446 § 3 k.c.), mimo iż również w tych sytuacjach brak jest przepisu przyznającego powyższe roszczenie dziecku, które urodziło się po zdarzeniu uzasadniającym te roszczenia. Wyrazem takiego poglądu są m.in. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 8 października 1952 r. C 756/51, NP 5/53; z dnia 8 stycznia 1965 r. II CR 2/65, OSPiKA 9/67, poz. 220; z dnia 4 kwietnia 1966 r. II PR 136/66, OSNCP 9/66, poz. 158; z dnia 11 stycznia 1967 r. I PR 510/66, OSNCP 7-8/67, poz. 141; z dnia 3 maja 1967 r. II PR 120/67, OSNCP 10/67, poz. 189; z dnia 7 października 1971 r. III CRN 255/71, OSNCP 3/72, poz. 59. Różnią się one między sobą argumentacją, najczęściej odwołującą się do względów celowościowych i słuszności, Ostatnie z przytoczonych orzeczeń zawiera argumentację podobną do przedstawionej wyżej w niniejszej uchwale, nie obcą w ogólnych zarysach doktrynie prawa cywilnego. Powyższe stanowisko judykatury zyskało co do zasady aprobatę doktryny, rozbieżnej w zakresie argumentacji teoretycznej, w szczególności w odniesieniu do spornego problemu zdolności prawnej nasciturusa. Natomiast odmienne stanowisko zajęte w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1985 r, II PR 8/85, a zbieżne z poglądem wyrażonym przez skład siedmiu sędziów SN w powołanej na wstępie uchwale z dnia 28 stycznia 1987 r. III PZP 82/86, spotkało się z krytyką w glosach do tego orzeczenia.

Ponieważ budzące wątpliwości zagadnienie zarówno w odniesieniu do roszczeń odszkodowawczych prawa cywilnego, jak i do roszczenia o jednorazowe odszkodowanie z art. 12 ust. 2 ustawy wypadkowej z 1975 r. powstało w istocie na tle tych samych przepisów (art. 8 i 927 § 2 k.c. oraz mających identyczną treść przepisów art. 4 k.c. i art. 7 k.p.), nie można, bez narażenia się na zarzut sprzeczności wykładni, stosować innej wykładni w każdej z tych dwóch dyscyplin prawa. W świetle przepisów obu dyscyplin dziecko należy do kręgu osób uprawnionych do odszkodowania. Przepis bowiem art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy wypadkowej z 1975 r. nie wyłączył dziecka, którego ojciec zmarł przed urodzeniem dziecka wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, z kręgu osób uprawnionych do przewidzianego w tym przepisie odszkodowania tylko dlatego, że uzależnił jego prawo do odszkodowania "od spełnienia w dniu śmierci pracownika warunków wymaganych do uzyskania renty rodzinnej". Ratio legis tego zastrzeżenia - jak wyjaśniono na wstępie niniejszych rozważań - należy upatrywać w woli ustawodawcy nieprzyznawania odszkodowania dziecku pracownika, które w chwili śmierci pracownika w związku z wiekiem oraz zdolnością do pracy zarobkowej nie ma już prawa do renty rodzinnej.

Powyższe względy uzasadniają udzielenie na przedstawione pytanie prawne odpowiedzi sformułowanej w sentencji uchwały.

OSNC 1988 r., Nr 2-3, poz. 23