Wyrok z dnia 2000-05-17 sygn. V KKN 145/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V KKN 145/00

Wyrok z dnia 17 maja 2000 r.

Prokurator może złożyć wniosek określony w art. 46 § 1 k.k. tylko w warunkach wskazanych w art. 52 in fine k.p.k.

Przewodniczący: sędzia SN J. Skwierawski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Dołhy, H. Gordon-Krakowska.

Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Gemra.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 17 maja 2000 r., sprawy Roberta M., skazanego za przestępstwo określone w art. 157 § 1 k.k. z powodu kasacji, wniesionej przez prokuratora na korzyść skazanego od wyroku Sądu Okręgowego w L. z dnia 25 listopada 1999 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w L. z dnia 29 września 1999 r.

uchylił zaskarżony wyrok i utrzymany nim w mocy wyrok Sądu Rejonowego w L. w części dotyczącej nawiązki orzeczonej na podstawie art. 46 § 2 k.k. (...).

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w L. wyrokiem z dnia 29 września 1999 r. uznał Roberta M. za winnego popełnienia przestępstwa określonego w art. 157 § 1 k.k. i wymierzył mu karę 6 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania tej kary na okres 3 lat. Sąd orzekł nadto - na podstawie art. 46 § 2 k.k. - nawiązkę w kwocie 300 zł na rzecz pokrzywdzonego.

Wyrok ten zaskarżony został apelacją wniesioną przez prokuratora na korzyść skazanego. W apelacji sformułowano zarzut obrazy art. 46 § 2 k.k., polegającej na orzeczeniu nawiązki, mimo niezłożenia przez pokrzywdzonego wniosku o nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody.

Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z dnia 25 listopada 1999 r. utrzymał zaskarżony wyrok w mocy. W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy stwierdził, że złożenie przez prokuratora wniosku o orzeczenie nawiązki - jak miało to miejsce w niniejszej sprawie - umożliwiało orzeczenie tego środka karnego, ponieważ prokurator jest "inną osobą uprawnioną do złożenia takiego wniosku, o której mówi art. 46 § 2 k.k.". Stwierdzenie to - zdaniem sądu - znajduje wsparcie zarówno w ustawowym uprawnieniu, a i zobowiązaniu prokuratora "do składania stosownych wniosków w zakresie środków karnych (...) pomimo innych stron uprawnionych przepisami" do składania takich wniosków, "co wynika z przepisów prawa obowiązujących w tym zakresie" - jak i w przyznaniu prokuratorowi uprawnienia do "samodzielnego wystąpienia z powództwem cywilnym na rzecz pokrzywdzonego", mającym przecież "zakres szerszy" od "zastępczej i ograniczonej" funkcji nawiązki.

Kasację od wyroku Sądu Okręgowego w L. wniósł - na korzyść skazanego - Prokurator Okręgowy w L., który podniósł w niej zarzut "rażącego naruszenia art. 46 § 2 k.k., polegającego na wymierzeniu (...) nawiązki na rzecz pokrzywdzonego pomimo braku wniosku" pochodzącego od pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Autor kasacji utrzymuje, że prokurator nie jest ani pokrzywdzonym (art. 49 § 1-3 k.p.k.), ani inną osobą uprawnioną (art. 49 § 4, art. 51 § 2 k.p.k.). Prokurator może złożyć wniosek o orzeczenie środka karnego określonego w art. 46 § 1 k.k. lub art. 46 § 2 k.k. tylko wtedy, kiedy "pokrzywdzony zmarł, i to pod warunkiem, że nie ma osób najbliższych dla pokrzywdzonego lub nie zostały one ujawnione" (art. 52 k.p.k.). W uzasadnieniu kasacji wyrażono też pogląd, według którego "złożenie wniosku przez pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną jest niezbędne zarówno dla orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, przewidzianego w art. 46 § 1 k.k., jak i orzeczenia nawiązki". Przepisy art. 46 k.k. odzwierciedlają intencję ustawodawcy, który - jak podnosi prokurator - zmierzał do "istotnej zmiany statusu pokrzywdzonego w procesie karnym".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Argumenty przedstawione w kasacji są trafne, a kasacja - zasadna. Nie budzi wątpliwości, że jedną z przesłanek warunkujących możliwość orzeczenia zarówno obowiązku naprawienia szkody, jak i - "zamiast" tego środka karnego - nawiązki, jest złożenie wniosku pochodzącego od "pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej" (art. 46 § 1 k.k.), zmierzającego do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Pogląd ten nie jest kwestionowany przez sądy orzekające w niniejszej sprawie, nie ma zatem powodu, aby wykazywać jego prawne podstawy. Rozbieżność stanowisk dotyczy natomiast zakresu podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku, a w szczególności kwestii, czy podmiotem takim jest również prokurator. Sąd Rejonowy przyjął - bez rozważenia tej kwestii, a w każdym razie bez uzasadnienia swego stanowiska - że prokurator dysponuje uprawnieniem do złożenia wniosku. Sąd Okręgowy, akceptując to rozstrzygnięcie, uzasadnił wprawdzie swój pogląd, lecz uzasadnienie to nasuwa zasadnicze wątpliwości, wynikające z wewnętrznej sprzeczności przestawionych argumentów. Najpierw bowiem sąd ten twierdzi, że prokurator jest "inną osobą uprawnioną" w rozumieniu art. 46 § 1 k.k., a więc wywodzi uprawnienie prokuratora do złożenia wniosku właśnie z treści tego przepisu - później zaś, "uzasadniając" tę tezę, wskazuje na "przepisy prawa obowiązujące w tym zakresie" jako odrębną podstawę tego uprawnienia, niezależną od treści art. 46 § 1 k.k. Nie wskazując tych przepisów, podkreśla przy tym, że uprawnienie prokuratora do "składania stosownych wniosków w zakresie środków karnych" istnieje zawsze, "pomimo", a więc niezależnie od uprawnień innych stron, przyznanych im wyraźnie na podstawie konkretnych przepisów. Należy zatem ustosunkować się do wszystkich argumentów przedstawionych w uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego.

Przede wszystkich, za nieuprawniony, bo pozbawiony podstaw prawnych, uznać należy pogląd, że jedną z "innych osób uprawnionych" jest z zasady prokurator. Już treść zwrotu "pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona" przekonuje, że drugi człon owego zwrotu nie ma charakteru samodzielnego, pozwalającego oderwać go znaczeniowo od pojęcia "pokrzywdzony". Uprawnienie, stanowiące cechę "innej osoby", nie może być przecież - uwzględniając ratio legis przepisów art. 46 k.k. i logikę zawartych w nich postanowień - uprawnieniem wypływającym z jakiejkolwiek dowolnej podstawy, lecz tylko ze ścisłego związku tej osoby z pokrzywdzonym. Związek ten ma swe źródło w określonym przez fakty lub prawo stosunku między pokrzywdzonym a inną osobą, który stanowi podstawę uznania przez ustawodawcę, że - w wypadkach wskazanych w ustawie - inna osoba uprawniona jest do wykonywania praw pokrzywdzonego z powodu prawnej niezdolności lub faktycznej niemożności działania pokrzywdzonego. W takim właśnie znaczeniu drugi człon omawianego zwrotu jest logicznym i koniecznym uzupełnieniem podmiotu zdefiniowanego w art. 49 § 1-3 k.p.k., w celu zapewnienia stanu, w którym uprawnienie pokrzywdzonego do złożenia wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody realizowane będzie także wtedy, kiedy pokrzywdzony nie może złożyć wniosku. Określeniem "wykonywanie praw pokrzywdzonego" posłużył się ustawodawca w przepisach art. 49 § 4, art. 51 § 2 i art. 52 k.p.k., w których wskazał też osoby uprawnione do wykonywania tych praw. Unormowanie zawarte w ostatnim z wymienionych przepisów (in fine) stanowi jedyną podstawę uprawnienia prokuratora do wykonywania praw pokrzywdzonego, znajdującą przy tym zastosowanie wyłącznie w warunkach ściśle w tym przepisie określonych. Niezależnie bowiem od rezultatów rozpoznania zakresu zastosowania tego unormowania, ze względu na rodzaj sytuacji możliwych do objęcia jego działaniem, należy uznać, że właśnie na podstawie art. 52 k.p.k. prokurator jest "inną osobą uprawnioną" do złożenia wniosku, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k. Należy też w konsekwencji przyjąć, że art. 52 in fine k.p.k. stwarza możliwość złożenia przez prokuratora wniosku tylko wyjątkowo, wyłącznie w wypadku wystąpienia warunków określonych w tym przepisie. Nie ma przy tym potrzeby - uwzględniając realia niniejszej sprawy - rozważania dalszych warunków, które uprawniałyby prokuratora do złożenia wniosku w tej wyjątkowej sytuacji, a w szczególności wskazywania, komu przysługiwałoby wówczas prawo do stania się beneficjentem orzeczenia wydanego na podstawie art. 46 § 1 k.k. W każdym razie ani art. 52 k.p.k., ani żaden z przytoczonych przepisów nie stwarza żadnych podstaw do twierdzenia, że prokurator - w zakresie wniosku określonego w art. 46 § 1 k.k. - może w szerszym jeszcze zakresie wykonywać uprawnienie pokrzywdzonego. Pozwala to potwierdzić, że odmienny pogląd Sądu Okręgowego nie znajduje uzasadnienia w przepisach prawa. Należy dodać, że poglądu sądu nie wspiera wcale treść przytoczonej tezy komentatora przepisu art. 46 § 1 k.k., skoro dotyczy ona stanu powstałego "w razie śmierci pokrzywdzonego" - co pozwala twierdzić, iż wniosek prokuratora złożony został (w sytuacji sygnalizowanej w tezie) po śmierci pokrzywdzonego, a przed ujawnieniem osób najbliższych.

Przedstawionych wywodów nie deprecjonuje w żadnej mierze treść art. 335 § 1 k.p.k., uprawniająca prokuratora do wystąpienia do sądu z wnioskiem o orzeczenie - między innymi - środka karnego wymienionego w art. 39 pkt 5 i 6 k.k. W zakresie, w jakim wniosek ten miałby dotyczyć środków karnych określonych w przepisach art. 46 k.k., należy bowiem przyjąć, że "skuteczność wniosku prokuratora (...) zależy od złożenia wniosku przez pokrzywdzonego" (Z. Gostyński: Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999, s. 113) lub inną osobę uprawnioną. Pogląd ten jest logiczną konsekwencją uznania przez ustawodawcę, że złożenie przez pokrzywdzonego wniosku jest warunkiem, bez spełnienia którego orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (a i nawiązki określonej w art. 46 § 2 k.k.) nie jest dopuszczalne. Z treści art. 335 § 1 k.p.k., stanowiącego przepis prawa procesowego, nie może przecież wynikać uprawnienie prokuratora do występowania z wnioskami o orzeczenie kar i środków karnych z ignorowaniem zasad orzekania ich, określonych w prawie materialnym.

Trzeba obecnie rozważyć kwestię zasadności argumentacji Sądu Okręgowego w zakresie, w jakim sąd ten upatruje źródeł uprawnienia prokuratora do złożenia wniosku określonego w art. 46 § 1 k.k. w innej podstawie prawnej, niezwiązanej z wykonywaniem praw pokrzywdzonego, a więc niezależnej od statusu "innej osoby uprawnionej".

Respektując przedstawione już uwagi, nieodzowne jest na wstępie podkreślenie, że ustawodawca przyznał uprawnienie do złożenia wniosku o naprawienie szkody podmiotom wyraźnie wskazanym w art. 46 § 1 k.k., nie zaliczając do nich innych podmiotów, a więc i prokuratora. Rozstrzygnięcia wymaga zatem, czy pominięcie prokuratora wynika z oczywistości jego uprawnienia do "składania stosowych wniosków w zakresie środków karnych" określonych w rozdz. V kodeksu karnego - jak uważa Sąd Okręgowy - czy też jest świadomym zabiegiem ustawodawcy, wyrażającym wolę pozostawienia wyłącznie do dyspozycji pokrzywdzonego inicjatywy w zakresie dochodzenia jego roszczeń odszkodowawczych, wynikających z przestępstwa, którego jest ofiarą.

Pierwszą ze wskazanych możliwości należy zdecydowanie odrzucić. Niezbędne jest przede wszystkim spostrzeżenie, że Sąd Okręgowy używając określenia "wniosek" mówi o dwóch różnych wnioskach, zacierając granice między wnioskiem końcowym prokuratora składanym przed sądem jako "głos strony" (rozdz. 46 k.p.k.) w zakresie kar i środków karnych, a wnioskiem "pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej" jako warunkiem dopuszczalności orzeczenia środka karnego. Niezależnie przecież od merytorycznej czy redakcyjnej tylko kwestii poprawności argumentu uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego w tej części, nie sposób nie dostrzec, że art. 46 § 1 k.k. jest jedynym - spośród przepisów określających dopuszczalność orzeczenia środka karnego - przepisem, który możliwość orzeczenia środków określonych w przepisach tego artykułu uzależnia od spełnienia dodatkowego warunku w postaci złożenia przez "pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną" wniosku o naprawienie szkody. Warunek ten musi być respektowany zarówno przez sąd, jak i przez strony postępowania. Oznacza to, że prokurator jest wprawdzie uprawniony do złożenia wniosku także w zakresie wszystkich kar i środków karnych, lecz granice tego uprawnienia - a więc i możliwości uwzględnienia jego wniosku - zależą od tego, czy orzeczenie określonych kar i środków karnych w konkretnej sprawie jest - uwzględniając przepisy prawa materialnego - dopuszczalne.

Prokurator może zatem w wystąpieniu końcowym zająć stanowisko w przedmiocie rozstrzygnięcia o środkach karnych określonych w art. 46 k.k., pod tym jednak warunkiem, że wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody został uprzednio złożony przez "pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną", otwierając możliwość orzeczenia jednego z tych środków.

Bez znaczenia jest również podniesiony przez Sąd Okręgowy argument wskazujący na uprawnienie prokuratora do "samodzielnego występowania z powództwem cywilnym" na rzecz pokrzywdzonego, skoro "samodzielność" oznacza wprawdzie swobodę decydowania o potrzebie wytoczenia powództwa i niedopuszczalność kontroli zasadności jego ingerencji, lecz z całą pewnością nie oznacza możliwości wytoczenia powództwa bez prawnej podstawy dokonania tej czynności. Podstawę tę stanowi art. 64 k.p.k. Należy podkreślić w tym miejscu, że istnienie tego przepisu przeczy założeniu - jakie zdaje się tkwić u podstaw stanowiska Sądu Okręgowego - według którego obowiązuje jakaś generalna klauzula uprawniająca prokuratora do działania na rzecz pokrzywdzonego, znosząca potrzebę stanowienia podstaw konkretnych uprawnień lub pozwalająca je ustalić nawet wtedy, kiedy przepis ustawy uprawnienia prokuratora nie przewiduje. Trzeba również zauważyć, że wnioskowanie o istnieniu uprawnienia prokuratora do złożenia wniosku określonego w art. 46 § 1 k.k. z faktu, iż prokurator - na podstawie art. 64 k.p.k. - dysponuje uprawnieniem dalej idącym, jest błędne. Nie ma bowiem podstaw do podejmowania takich zabiegów interpretacyjnych w sytuacji, w której ustawodawca wskazał podmioty uprawnione do złożenia tego wniosku, a więc kwestię tę uregulował.

W podsumowaniu tych rozważań uzasadnione jest stwierdzenie, że prokurator może złożyć wniosek określony w art. 46 § 1 k.k. tylko w warunkach wskazanych w art. 52 in fine k.p.k.

Przyznanie pokrzywdzonemu uprawnienia do wyłącznego dysponowania inicjatywą przewidzianą w art. 46 § 1 k.k. jest jednym z przejawów zasadniczej, pozytywnej zmiany, jakiej uległa pozycja pokrzywdzonego w procesie karnym, a w szczególności w sprawach z oskarżenia publicznego. W sytuacji, w której prokurator - nie znajdując interesu społecznego, uzasadniającego wytoczenie powództwa cywilnego na rzecz pokrzywdzonego - nie korzysta z uprawnienia określonego w art. 64 k.p.k., tylko od pokrzywdzonego zależy czy, i w jakim zakresie zmierzać będzie do naprawienia wyrządzonej mu przestępstwem szkody i uzyskania zadośćuczynienia.

OSNKW 2000 r., Nr 7-8, poz. 64