Wyrok z dnia 2000-05-15 sygn. V KKN 88/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V KKN 88/00

Wyrok z dnia 15 maja 2000 r.

Orzeczenie na podstawie art. 40 § 2 k.k. środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych wobec sprawcy zabójstwa, któremu wymierzono karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, dopuszczalne jest tylko w wypadku ustalenia w wyroku, że popełnił on przypisany czyn w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie i przyjęcia w związku z tym kwalifikacji prawnej czynu z art. 148 § 2 pkt 3 k.k.

Przewodniczący sędzia SN: H. Gradzik (sprawozdawca).

Sędziowie SN: W. Kozielewicz, L. Misiurkiewicz.

Prokurator Prokuratury Krajowej: K Parchimowicz.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 15 maja 2000 r. sprawy Ryszarda K., oskarżonego z art. 148 § 1 k.k., z powodu kasacji wniesionej przez Prokuratora Apelacyjnego w P. od wyroku Sądu Apelacyjnego w P. z dnia 23 listopada 1999 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w S. z dnia 5 sierpnia 1999 r.

uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w P. w części utrzymującej w mocy orzeczenie wobec oskarżonego środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych oraz wyrok Sądu Okręgowego w S. w części orzekającej wobec oskarżonego tenże środek (...)

Uzasadnienie

Wyrokiem Sądu Okręgowego w S. z dnia 5 sierpnia 1999 r. Ryszard K. uznany został za winnego tego, że w dniu 17 lutego 1999 r. w S., działając w bezpośrednim zamiarze pozbawienia życia Andrzeja K., uderzył go co najmniej trzykrotnie w głowę młotkiem o wadze 820 gram, powodując mnogie rany tłuczone w obrębie powłok miękkich czaszki po stronie lewej, wraz ze złamaniami i włamaniami kośćca pokrywy czaszki w okolicy lewej ciemieniowo-skroniowo-czołowej, pojedyncze szczeliny złamań w obrębie środkowej i przedniej jamy czaszki oraz mnogie uszkodzenia opony twardej mózgowia z masywnym krwawieniem śródczaszkowym i uszkodzeniem mózgowia, co skutkowało zgonem Andrzeja K. - tj. przestępstwa określonego w art. 148 § 1 k.k. Na podstawie tego przepisu Sąd Okręgowy wymierzył oskarżonemu karę 12 lat pozbawienia wolności, a na mocy art. 40 § 2 k.k. orzekł wobec niego środek karny - pozbawienie praw publicznych na 8 lat.

Wyrok ten został zaskarżony przez obrońcę oskarżonego, który w apelacji zarzucił rażącą niewspółmierność orzeczonej kary i środka karnego. Domagał się w konkluzji obniżenia ich wymiaru.

W toku rozprawy odwoławczej prokurator złożył wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku przez uchylenie orzeczenia o pozbawieniu Ryszarda K. praw publicznych.

Sąd Apelacyjny w P. nie uwzględnił ani apelacji, ani wniosku prokuratora i wyrokiem z dnia 23 listopada 1999 r, utrzymał w mocy wyrok sądu pierwszej instancji.

Prokurator Apelacyjny w P. wniósł kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego na korzyść oskarżonego, w części utrzymującej wyrok Sądu Okręgowego w S., a dotyczącej orzeczenia wobec Ryszarda K. środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych. Zarzucił w kasacji rażące naruszenie prawa materialnego - art. 40 § 2 k.k. - polegające na utrzymaniu w mocy niesłusznie orzeczonego przez sąd pierwszej instancji pozbawienia praw publicznych, mimo braku przesłanek do przyjęcia, że czyn przypisany Ryszardowi K., a zakwalifikowany z art. 148 § 1 k.k., popełniony został w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w części utrzymującej w mocy orzeczenie sądu pierwszej instancji w zakresie dotyczącym środka karnego oraz uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w S. o zastosowaniu tego środka.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W kodeksie karnym z 1997 r. ustawodawca odstąpił od uregulowania zawartego w art. 40 § 1 k.k. z 1969 r., obligującego sąd do orzeczenia kary dodatkowej pozbawienia praw publicznych w razie skazania za zbrodnię. Pozbawienie praw publicznych stanowi w nowej kodyfikacji środek karny, orzekany już tylko fakultatywnie, w wypadkach, gdy sprawcy zbrodni lub występku wymierzono karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3, a przypisany czyn został popełniony w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

Zgodnie z wymogiem zawartym w art. 53 § 2 k.k., motywacja sprawcy przestępstwa powinna zostać uwzględniona przy wymiarze kary i ewentualnym orzekaniu środków karnych (art. 56 k.k.). W wypadku jednak uznania oskarżonego za winnego popełnienia zabójstwa, motywacja podlega rozważeniu jeszcze przed przystąpieniem do wymierzenia kary, tj. w fazie subsumpcji czynu pod właściwy przepis prawa materialnego. Jeśli bowiem sąd uzna, że oskarżony dopuścił się zabójstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, to ta okoliczność, stanowiąca znamię ustawowe, zdecyduje o przypisaniu oskarżonemu przestępstwa z art. 148 § 2 pkt 3 k.k., jako kwalifikowanego typu zabójstwa.

W uzasadnieniu poglądu, zakładającego możliwość orzeczenia na podstawie art. 40 § 2 k.k. pozbawienia praw publicznych wobec sprawcy zabójstwa zakwalifikowanego z art. 148 § 2 pkt 3 k.k., Sąd Apelacyjny posłużył się argumentem a minori ad maius, rozumując następująco: jeśli można orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania za czyn o mniejszym niż w wypadku zabójstwa, stopniu społecznej szkodliwości, to tym bardziej zasadne jest orzeczenie tego środka karnego wobec sprawcy zabójstwa, choćby nie przypisano mu w wyroku, że popełnił je w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

Należy zauważyć, że użycie takiego argumentu byłoby zasadne, gdyby odniesiono go do ustawowych przesłanek orzekania o pozbawieniu praw publicznych, określonych w art. 40 § 2 k.k. Sąd Apelacyjny natomiast przyjął w swoim wnioskowaniu kryterium stopnia społecznej szkodliwości czynu, które nie należy przecież do ustawowych warunków zastosowania tego środka karnego. Stopień społecznej szkodliwości czynu, uwzględniony przy wymiarze kary, pośrednio tylko może wpłynąć na zaistnienie jednej z przesłanek orzeczenia o pozbawieniu praw publicznych, mianowicie na wymierzenie oskarżonemu kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat. Rozumowanie przedstawione w zaskarżonym wyroku należało zatem odrzucić, jako oparte na dowolnie i nietrafnie przyjętej przesłance.

Za oczywiste natomiast uznać należy, że jeśli ocena motywacji sprawcy zabójstwa nie da podstaw do przyjęcia, że zasługuje ona na szczególne potępienie, a tym samym do zakwalifikowania czynu z art. 148 § 2 pkt 3 k.k., to ponowne rozstrzygnięcie tej samej kwestii przy wymiarze kary i ewentualnie orzekaniu środków karnych, byłoby uprawnione pod warunkiem, że pojęcie motywacji zasługującej na szczególne potępienie, jako przesłanki orzeczenia pozbawienia praw publicznych (art. 40 § 2 k.k.), ma inne znaczenie, niż ujęte w tej samej formule znamię ustawowe kwalifikowanego typu zabójstwa. Nie ma jednak ku temu uzasadnionych podstaw. Przeciwnie, jeśli odwołać się do wykładni systemowej, to zgodnie z jej regułami, identycznym sformułowaniom w ramach tego samego aktu prawnego należy nadawać jednakowe znaczenie. Konsekwencja wyrażająca się w nadawaniu poszczególnym słowom i zwrotom zawsze takiego samego znaczenia należy do wymogów stawianym racjonalnemu prawodawcy (por. K. Opałek, J. Wróblewski: Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 247; Z. Ziembiński: Teoria prawa, Warszawa 1978, s. 108-121). Również zasady techniki prawodawczej, ujmując zagadnienie z innej strony, przewidują, że w tym samym akcie prawnym nie powinno się różnych pojęć oznaczać tymi samymi określeniami (uchawała nr 147 Rady Ministrów z dnia 5 listopada 1991 r., M. P. Nr 44, poz. 310, § 7 zasad techniki prawodawczej).

Wskazane zasady wykładni i techniki prawodawczej nie ograniczają oczywiście woli i kompetencji ustawodawcy, który w tekście aktu prawnego może wyraźnie zdecydować o odmiennym znaczeniu jednakowo sformułowanych pojęć. W analizowanym wypadku ustawodawca tego nie uczynił, a za wystarczającą podstawę zróżnicowania znaczenia pojęcia motywacji zasługującej na szczególne potępienie nie może przecież uchodzić to, że w art. 40 § 2 k.k. pełni ono funkcję przesłanki orzeczenia środka karnego, a w art. 148 § 2 pkt 3 k.k. - funkcję znamienia ustawowego. Uzasadniony jest zatem wniosek, że omawiane pojęcie zamieszczone w obu przepisach, w jednakowej formule słownej, ma tożsame znaczenie. Skoro tak, to nie można uznać za dopuszczalne udzielenie w jednym procesie przeciwstawnych odpowiedzi na pytanie, czy oskarżony dopuścił się zabójstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Naruszałoby to przecież podstawową dla logiki formalnej zasadę sprzeczności, wykluczającą, by dwa zdania sprzeczne ze sobą były zarazem prawdziwe.

Z innego jeszcze, nader ważkiego powodu, za niedopuszczalny uznać trzeba tok postępowania, w którym po odrzuceniu kwalifikacji zabójstwa jako typu kwalifikowanego z art. 148 § 2 pkt 3 k.k., sąd orzekający inaczej oceniałby motywację oskarżonego w kontekście przesłanek orzeczenia pozbawienia praw publicznych. Oznaczałoby to bowiem przyzwolenie, z niekorzyścią dla oskarżonego, na poszerzenie podstawy orzeczenia środka karnego poza granice jednolicie rozumianej przesłanki, ujętej w formule motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Taki kierunek procedowania kolidowałby z gwarancyjną funkcją prawa karnego, wyrażającą się, między innymi, w tym, że określonych w ustawie granic odpowiedzialności karnej nie wolno przekroczyć.

Powyższe uwagi i argumenty prowadzą do konkluzji, że orzeczenie na podstawie art. 40 § 2 k.k. środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych wobec sprawcy zabójstwa, któremu wymierzono karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, dopuszczalne jest tylko w wypadku ustalenia w wyroku, że popełnił on przypisany czyn w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie i przyjęcia w związku z tym kwalifikacji prawnej czynu z art. 148 § 2 pkt 3 k.k.

Uwarunkowanie dopuszczalności orzeczenia pozbawienia praw publicznych wobec sprawcy zabójstwa skazaniem go z art. 148 § 2 pkt 3 k.k. nie pozostaje w sprzeczności z ratio legis. W uregulowaniu zakresu stosowania środka karnego, polegającego na ograniczeniu w korzystaniu przez skazanego z konstytucyjnych wolności i praw, ustawodawca nie mógł pominąć zasady wyrażonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zawężającej możliwość ustanawiania takich ograniczeń do sytuacji, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie. Wyrazem respektowania powyższej zasady jest odejście w kodeksie karnym z 1997 r. od obligatoryjnego, automatycznego orzekania pozbawienia praw publicznych w razie skazania za przestępstwa określonego typu i uzależnienie celowości zastosowania tego środka wobec sprawcy przestępstwa od wymierzenia odpowiednio surowej kary pozbawienia wolności, przy równoczesnym ustaleniu wysoce obciążającej okoliczności, tj. popełnienia przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

Zarzut kasacji okazał się zatem zasadny. Do orzeczenia środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych wobec oskarżonego doszło w rezultacie obrazy przepisu prawa materialnego, tj. art. 40 § 2 k.k. Naruszenie prawa miało charakter rażący, gdyż wskazany przepis nie stwarzał, in concreto, podstawy do orzeczenia tego środka. Sąd Apelacyjny, w postępowaniu odwoławczym, nie dostrzegł uchybienia sądu pierwszej instancji, lecz wyraził pogląd, który wręcz sankcjonował bezpodstawne zastosowanie wymienionego przepisu.

W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uwzględnił wniosek Prokuratora Wojewódzkiego w P., zawarty w kasacji, i uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w części utrzymującej w mocy orzeczenie wobec oskarżonego pozbawienia praw publicznych oraz wyrok Sądu Okręgowego w S. w części orzekającej tenże środek.

OSNKW 2000 r., Nr 7-8, poz. 63