Uchwała z dnia 1985-02-20 sygn. III CZP 72/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 72/84

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 20 lutego 1985 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: T. Bielecki, T. Bukowski, W. Łysakowski (sprawozdawca), K. Olejniczak, K. Piasecki, A. Wielgus.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, E. Wiśniewskiej, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 października 1984 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy w wypadku stwierdzenia nieodpowiedniego zastosowania środka wychowawczego sąd odwoławczy obowiązany jest na mocy art. 62 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) uchylić lub zmienić orzeczenie na niekorzyść nieletniego mimo braku rewizji w tym zakresie?"

postanowił podjąć następującą uchwałę i nadać jej moc zasady prawnej:

W wypadku stwierdzenia zastosowania nieodpowiedniego środka wychowawczego sąd odwoławczy - na podstawie art. 62 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) - zmieni lub uchyli zaskarżone orzeczenie i bądź zastosuje odpowiedni środek wychowawczy, bądź przekaże sprawę do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

Według ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (zwany dalej w skrócie u.p.n.) postępowanie odwoławcze w sprawie nieletniego toczy się bądź na podstawie przepisów k.p.k. (art. 59 § 1), bądź na podstawie przepisów k.p.c. (art. 59 § 2), każdorazowo przy uwzględnieniu odpowiednich przepisów ustawy, w pierwszym przypadku - przepisów o postępowaniu poprawczym (art. 48 i nast.), w drugim natomiast - przepisów o postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym (art. 44 i nast.).

Postępowanie odwoławcze toczy się na podstawie przepisów k.p.c. - z uwzględnieniem przepisów o postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym - gdy w zaskarżonym orzeczeniu zastosowano wobec nieletniego środek wychowawczy, a wnioski rewizyjne nie zmierzają do zastosowania wobec nieletniego środka poprawczego lub kary.

Stosownie do przepisu art. 382 k.p.c. sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej rewizję, chyba że strona przeciwna również wniosła rewizję.

Zgodnie z przepisem art. 62 u.p.n. w sprawie nieletniego orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie także w razie stwierdzenia nieodpowiedniego zastosowania (powinno być raczej "zastosowania nieodpowiedniego") środka wychowawczego lub poprawczego albo środka określonego w art. 7 lub 12.

Istota zagadnienia sprowadza się - w świetle przepisu art. 59 § 2 u.p.n. - do określenia stosunku, w jakim pozostają do siebie powołane wyżej przepisy.

Literalne brzmienie przepisu art. 62 u.p.n. wskazuje, że stanowi on normę szczególną w stosunku do normy ogólnej z art. 382 k.p.c. wyłączającą jego stosowanie zgodnie z zasadą, że lex specialis derogat legi generali.

Za takim właśnie rozumieniem przepisu art. 62 u.p.n. przemawia przede wszystkim treść przepisu art. 63 u.p.n. - statuującego swoisty zakaz reformationis in peius w sprawach nieletnich.

Przepis art. 62 u.p.n. nie jest jedynym przepisem szczególnym wyłączającym stosowanie przepisu art. 382 k.p.c. Zakaz reformationis in peius nie obowiązuje wszakże w tych wszystkich wypadkach, w których sąd na podstawie szczególnych przepisów ustawowych - głównie z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego - może orzekać z urzędu. Wtedy właśnie sąd rewizyjny ma uprawnienia orzekania z urzędu także na niekorzyść skarżącego, przy braku rewizji strony przeciwnej. Rozwiązanie, o jakim mowa, jest wyrazem ogólniejszego założenia, że przepis art. 382 k.p.c. należy łączyć z postępowaniem kontradyktoryjnym. Postępowanie nieprocesowe, a przepisy tego postępowania mają odpowiednie zastosowanie w sprawach nieletnich (art. 20 u.p.n.), charakteryzuje się raczej klauzulą rebus sic stantibus.

Uregulowanie wprowadzone w art. 62 u.p.n. jest konsekwencją szczególnego charakteru, jaki nadał ustawodawca całemu postępowaniu w sprawach nieletnich (wyrażającego się m.in. odejściem od winy w rozumieniu prawa karnego, a także specjalnej winy nieletniego - rozeznania), w tym szczególnego charakteru środków stosowanych wobec nieletniego. Wszystkie środki wychowawcze przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich - zarówno środki wychowawcze sensu stricto (art. 6 pkt 1-9), jak i środki leczniczo-wychowawcze (art. 12), czy środki nakładane na rodziców lub opiekuna celem zapewnienia prawidłowego rozwoju nieletniego (art. 7) - mają charakter pedagogiczny, nie represyjny. Ich stosowanie ma wyłącznie na celu osiągnięcie korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz wzmocnienie funkcji opiekuńczych i poczucia odpowiedzialności rodziców lub opiekuna za wychowanie nieletniego na świadomego swych obowiązków członka społeczeństwa. Tak określony charakter środków wychowawczych wynika wprost z treści preambuły do rozważanej ustawy oraz przepisu art. 3 § 1 tej ustawy.

W każdym konkretnym stanie faktycznym powinien być stosowany wobec nieletniego czy wobec jego rodziców lub opiekuna środek wychowawczy odpowiedni do potrzeby. Istnieje również możliwość kumulacji kilku środków wychowawczych wobec jednego nieletniego, jeżeli tylko środki te wzajemnie się nie wyłączają. Inne niż zawarte w art. 62 u.p.n. uregulowanie kwestii zakazu reformationis in peius stanowiłoby istotne utrudnienie w wykorzystaniu tej możliwości.

Pamiętać też należy, że obowiązek stosowania wobec nieletniego czy wobec jego rodziców lub opiekuna środka wychowawczego odpowiedniego do potrzeby dotyczy sądu orzekającego w każdej fazie postępowania, z postępowaniem wykonawczym (art. 79 § 1 u.p.n.) włącznie.

Gdy chodzi o postępowanie odwoławcze w sprawie nieletniego, to ze szczególnym charakterem środków wychowawczych (a także z potrzebą zapewnienia właściwej sprawności postępowania) wiąże się nie tylko wyłączenie zakazu reformationis in peius, ale i inne istotne odstępstwo od drugiej normy z zakresu procedury cywilnej - art. 385 § 1 k.p.c., przepisu stanowiącego, że sąd rewizyjny rozpoznaje sprawy na podstawie stanu faktycznego ustalonego przed sądem pierwszej instancji. W szczególności bowiem przepis art. 59 § 2 in fine u.p.n. upoważnia sąd odwoławczy do zmiany ustaleń w zakresie stanu faktycznego, dokonanych przed sądem pierwszej instancji, również na podstawie odmiennej oceny dowodów.

Na koniec, rozważając przedstawione pytanie prawne, nie sposób pominąć jednej jeszcze kwestii. Z pedagogicznego, nie represyjnego charakteru środków wychowawczych i konieczności stosowania środków odpowiednich do potrzeby wynika, że nie można rozpatrywać rewizji w sprawie nieletniego w kategorii środka odwoławczego "na korzyść" czy "na niekorzyść" nieletniego.

Podstawę postępowania w sprawach nieletnich stanowi zawsze, co już wyżej podkreślono, dobro nieletniego. Dobro to jest uwzględnione optymalnie, gdy w każdej fazie postępowania sąd może - bez zbędnych ograniczeń natury formalnej - stosować środki wychowawcze odpowiednie do potrzeby.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przytoczonej na wstępie.

OSNC 1985 r., Nr 10, poz. 146