Uchwała z dnia 1984-11-21 sygn. III CZP 47/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 47/84

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 21 listopada 1984 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: T. Bielecki (sprawozdawca), C. Bieske, Z. Marmaj, K. Olejniczak, K. Piasecki, M. Zakrzewska.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, T. Potapowicza, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 czerwca 1984 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy w stosunku do nieletniego wykazującego przejawy demoralizacji, u którego stwierdzono nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, może sąd rodzinny orzec umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym?"

postanowił podjąć następującą uchwałę i nadać jej moc zasady prawnej:

W stosunku do nieletniego wykazującego przejawy demoralizacji, u którego stwierdzono nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym.

Uzasadnienie

1. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228), zwana dalej "ustawą", ma - w stosunku do nieletnich - przede wszystkim charakter ochronny i resocjalizacyjny, a nie represyjny (por. w szczególności: preambułę oraz art. 2, 3, 5, 6, 10, 12). Zasadniczym jej celem jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia nieletnich, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz dążenie do umocnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa.

Ustawa przenosi punkt ciężkości z płaszczyzny zwalczania przestępczości nieletnich na płaszczyznę zapobiegania. Konsekwentnie realizuje zasadę, że zapobiegania demoralizacji wśród nieletnich nie można ograniczać do wkraczania w życie nieletniego wówczas, gdy przestępstwo zostało popełnione; działanie trzeba podejmować wcześniej, gdy stwierdzone zostaną symptomy demoralizacji. Odpowiednio bowiem wczesna interwencja wychowawcza sądu rodzinnego (art. 21 § 1) może spowodować istotne zmiany w trybie życia i zachowania nieletniego. W tym celu ustawa wprowadza wielorakie środki oddziaływania na nieletnich, a także na ich rodziców i opiekunów (por. art. 5, 6, 7, 8, 12, 42 § 4 i in.), umożliwia elastyczne ich stosowanie z przesunięciem punktu ciężkości na postępowanie opiekuńczo-wychowawcze (art. 5, 24 § 1, art. 33, 42, 55 § 1 i in.). Stosowane wobec nieletniego środki mają głównie charakter profilaktyczno-wychowawczy (art. 6-12), co jest podyktowane wyłącznie dobrem nieletniego, zbieżnym z interesem społecznym oraz potrzebą wychowawczą (art. 3 § 1). Wartością podstawową i głównym celem działań przewidzianych w ustawie - jak wspomniano - jest dobro nieletniego. Stanowi ono podstawową dyrektywę i kryterium stosowania przewidzianych w niej środków (wychowawczych, leczniczo-wychowawczych, środka poprawczego i kary), jak również odmowy wszczęcia postępowania wyjaśniającego, umorzenia wszczętego już postępowania oraz przekazania sprawy szkole lub organizacji młodzieżowej, do której nieletni należy (art. 3, 21 § 2, art. 42 § 4 i in.). Wobec nieletniego należy zatem stosować przede wszystkim środki wychowawcze, leczniczo-wychowawcze i środek poprawczy, karę zaś tylko w wypadkach prawem przewidzianych, tj. gdy inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego (art. 5).

Ustawa dopuszcza przy tym możliwość stosowania przez sąd rodzinny kilku nie wyłączających się środków jednocześnie, jeżeli wymaga tego dobro nieletniego, a w postępowaniu wykonawczym dopuszcza zmianę lub uchylenie prawomocnie orzeczonego środka (art. 79).

2. Na tle wykładni i stosowania przepisów ustawy wyłoniła się - jak wynika z pytania - wątpliwość, czy w stosunku do nieletniego wykazującego przejawy demoralizacji, u którego stwierdzono nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Wątpliwość wynika w szczególności z brzmienia art. 12 i art. 6 pkt 11 ustawy.

Artykuł 12 bowiem stanowi, że w razie stwierdzenia u nieletniego, który popełnił czyn karalny, niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia - sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym; natomiast jeżeli zachodzi jedynie potrzeba zapewnienia opieki wychowawczej, sąd ten może orzec umieszczenie nieletniego w zakładzie pomocy społecznej lub odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej. Artykuł 6 pkt 11 głosi z kolei, że wobec nieletniego - oprócz środków przewidzianych w pkt 1-10 powyższego przepisu - sąd rodzinny może zastosować inne środki zastrzeżone "w niniejszej ustawie" do właściwości tego sądu, jak również środki przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (k.r.o.). Innymi środkami, o których mowa w art. 6 pkt 11, są w szczególności środki lecznicze takie, jak umieszczenie w szpitalu lub innym zakładzie leczniczym, a także środki zapewniające opiekę wychowawczą; należą też do nich środki wymienione w art. 74 § 2 i 3 ustawy. Zachodzi jednak pytanie, czy środki wymienione w art. 12 ustawy mogą być stosowane tylko do takiego nieletniego, który po ukończeniu lat 13, a przed ukończeniem lat 18 (art. 1 § 1 pkt 1 i 2 ustawy) dopuścił się czynu karalnego (art. 1 § 2 pkt 1 i 2), czy również do takiego, który wprawdzie wykazuje przejawy demoralizacji - i to nieraz w wysokim stopniu - ale nie popełnił czynu karalnego. Kategoryczne brzmienie art. 12 prowadzi do wniosku, że przewidziane w nim środki odnoszą się tylko do nieletniego, który popełnił czyn karalny. Nie oznacza to jednak, że nieletni zdemoralizowany, który nie popełnił czynu karalnego, zostaje pozbawiony przez ustawę pomocy i ochrony w postaci leczenia w zakładzie zamkniętym lub opieki, zwłaszcza wtedy, gdy jest chory psychicznie, nałogowo używa alkoholu lub innych środków odurzających. Sąd rodzinny może nakazać zastosowanie leczenia, jakie przewiduje art. 12 ustawy, jednakże nie na podstawie tego przepisu, lecz na podstawie innych (ogólnych) przepisów, w szczególności na podstawie art. 6 pkt 11 w związku z art. 7, 33, 42 § 1, art. 55 i 56 ustawy, a także na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, do którego odsyła art. 6 pkt 11. Przy wykładni przepisów ustawy, jak zaznaczono wyżej w pkt 1, należy bowiem uwzględniać, że mają one przede wszystkim charakter ochronny i resocjalizacyjny, a celem podstawowym przewidzianym w nich uregulowań i działań jest dobro nieletniego.

Wszystkie czynności dotyczące nieletniego, poczynając od trafnej diagnozy i prognozy specjalistów rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego (art. 24), poprzez zastosowanie w toku postępowania odpowiedniego środka wychowawczego, leczniczo-wychowawczego lub poprawczego (art. 5, 6, 7, 10, 42, 56), a skończywszy na skutecznym wykonaniu zastosowanego środka (art. 65, 72, 79 i in.), zmierzają bowiem do pełnego przywrócenia nieletniego do normalnego życia w społeczeństwie. Różnorodność zaś środków, jakie przewiduje ustawa, oraz możliwość elastycznego - w tym niekiedy łącznego, w zależności od okoliczności konkretnego wypadku - stosowania kilku nie wykluczających się środków służą wskazanym wyżej celom.

Środek leczniczy może być orzeczony przez sąd rodzinny zarówno w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym (art. 56 w związku z art. 44-46), jak i w postępowaniu poprawczym (art. 55 § 1 i 3); może być również zastosowany nawet w toku wykonywania prawomocnie orzeczonego środka wychowawczego lub poprawczego (art. 79 § 4), jeżeli potrzeba zastosowania go zaszła w wyniku zdarzeń, które nastąpiły po orzeczeniu środka wychowawczego lub poprawczego. Leczenie nieletniego może mieć zarówno charakter ogólny, jak i specjalistyczny (art. 66 § 2). Charakterystyczne jest przy tym, że art. 79 § 4 nie uzależnia (w postępowaniu wychowawczym) stosowania leczenia psychiatrycznego lub odwykowego od popełnienia czynu karalnego; również ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230), która obejmuje zarówno dorosłych jak nieletnich (por. w szczególności art. 24, 26, 37), nie uzależnia umieszczenia nałogowego alkoholika w zamkniętym zakładzie leczniczym od popełnienia czynu karalnego.

Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że art. 12 ustawy nie stanowi wyłącznej podstawy (nie jest wyłącznym źródłem) stosowania względem nieletniego środków leczniczych i leczniczo-wychowawczych. Regulując szczególny (kwalifikowany) przypadek (gdy nieletni popełnił czyn karalny), nie wyłącza możliwości umieszczenia nieletniego zdemoralizowanego, nadużywającego alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, w zakładzie psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie. Przewidziana w nim regulacja potwierdza zasadę, że środki lecznicze i leczniczo-wychowawcze, jakie przewiduje ten przepis, mogą być stosowane również do nieletniego zdemoralizowanego, który nie popełnił czynu karalnego; tyle tylko, że nie na podstawie tego przepisu, lecz innych (ogólnych) przepisów, w szczególności art. 7 § 1 ustawy i art. 109 k.r.o. (art. 6 pkt 11). Artykuł 109 k.r.o. zaś nakłada na sąd rodzinny obowiązek wkroczenia z urzędu w każdym wypadku zagrożenia dobru dziecka, przy czym nie uzależnia wydawania przez sąd potrzebnych zarządzeń od przyczyn nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej, lecz zmierza do usunięcia wszelkiego rodzaju źródeł zagrożenia dobru dziecka bez względu na to, czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są zawinione przez rodziców.

W tym stanie rzeczy uznać należy, że w stosunku do nieletniego wykazującego przejawy demoralizacji, u którego stwierdzono nałogowe używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie.

OSNC 1985 r., Nr 5-6, poz. 64