Wyrok z dnia 1984-03-06 sygn. III CRN 29/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 29/84

Wyrok z dnia 6 marca 1984 r.

Służebność gruntową (art. 285 k.c.) uważa się za część składową nieruchomości władnącej (art. 50 k.c.). Właściciela tej nieruchomości więc obciąża obowiązek ponoszenia kosztów przeprowadzenia zmiany treści lub sposobu wykonywania służebności drogi koniecznej, przede wszystkim zaś wykonywania takich urządzeń na gruncie, które umożliwiają dogodny dostęp z tej nieruchomości do drogi publicznej. Sąd może jednak te koszty uwzględnić przy określaniu wysokości wynagrodzenia należnego za wprowadzone zmiany od właściciela nieruchomości obciążonej (art. 291 k.c.).

Przewodniczący: sędzia SN W. Łysakowski. Sędziowie SN: J. Niejadlik (sprawozdawca), M. Zakrzewska.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Krystyny B. przeciwko: Leonii H. z udziałem interwenienta ubocznego Józefa B., Józefa Z., Stanisława Z., Józefa R. i Marii B. o zmianę sposobu wykonywania służebności na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Przemyślu z dnia 28 lipca 1983 r.

uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej rewizję pozwanej i interwenientów ubocznych i orzekającej o kosztach procesu, wraz z poprzedzającym go wyrokiem Sądu Rejonowego w Przeworsku z dnia 30 marca 1983 r. w części orzekającej o przeniesieniu na inne miejsce służebności przechodu, przejazdu i przegonu i orzekającej o kosztach procesu i przekazał sprawę w tym zakresie temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

Nieruchomość oznaczona jako działka nr 383 stanowi zabudowane siedlisko powódki Krystyny B. Od strony wschodniej przylega ona do zabudowanego siedliska pozwanej Leonii H., oznaczonego w ewidencji gruntów jako działka nr 383. Działki te, wchodzące dotychczas w skład nieruchomości obj. lwh 62 gm. kat. S., graniczą od południa z drogą publiczną. Mimo to pozwana ze swojego siedliska przejeżdża, przechodzi i przepędza do tej drogi szlakiem wiodącym przez podwórze powódki.

Wyrokiem z dnia 27.IV.1982 r. Sąd Rejonowy w Przeworsku orzekł "przeniesienie służebności obciążającej działkę nr 383 przechodu, przejazdu i przegonu prowadzącego do działki nr 382 (...), z miejsca jego dotychczasowego przebiegu, oznaczonego na mapie inż. A.B. kolorem różowym, w miejsce tzw. I wariantu, oznaczonego literami BGHJ na tym planie sytuacyjnym, przy czym koszty powiązane z utworzeniem dojazdu oraz wykonaniem wszystkich prac ziemnych i zabezpieczających (...) poniesie powódka Krystyna B.".

Wskutek rewizji pozwanej Leonii H. Sąd Wojewódzki w Przemyślu wyrokiem z dnia 15.X.1982 r. I Cr 200/82 uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w Przemyślu do ponownego rozpoznania, m.in. w celu wyjaśnienia sposobu powstania służebności, ustalenia treści tej służebności oraz wynagrodzenia dla właścicielki nieruchomości panującej.

W dniu 30.III.1983 r. (I C 454/82) Sąd Rejonowy rozstrzygnął sprawę jak poprzednio, z tym jednak uzupełnieniem, że "przeniesienie służebności nastąpi z równoczesnym przysądzeniem od powódki (...) na rzecz pozwanej kwoty 1.000 zł" (pkt I), oraz przyznał powódce od pozwanej i interwenientów ubocznych koszty procesu (pkt IV).

Wyrokiem z dnia 28.VII.1983 r. I Cr 187/83 Sąd Wojewódzki w Przemyślu oddalił rewizję pozwanej i interwenientów ubocznych (pkt I) oraz zasądził od pozwanej i tych interwenientów na rzecz powódki koszty postępowania rewizyjnego (pkt III).

W rewizji nadzwyczajnej - zarzucającej rażące naruszenie art. 316 § 1, art. 381 § 1, art. 387, art. 388 § 1 i art. 389 k.p.c., art. 50, art. 289 i art. 291 k.c. - Minister Sprawiedliwości wnosił o uchylenie wyroku Sądu Wojewódzkiego w Przemyślu z dnia 28.VII.1983 r. I Cr 187/83 w części oddalającej rewizję pozwanej i interwenientów ubocznych i orzekającej o kosztach procesu (pkt I, III) oraz uchylenie poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego w Przeworsku z dnia 30.III.1982 r. I C 454/83 w części orzekającej o przeniesieniu na inne miejsce służebności przechodu, przejazdu i przegonu i orzekającej o kosztach procesu (pkt I, IV) i o przekazanie sprawy w tym zakresie temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona.

Skarżący trafnie podnosi, że w sprawie o zmianę sposobu wykonywania służebności gruntowej sąd orzekający powinien zająć się w pierwszej kolejności ustaleniem tego, czy twierdzona przez strony służebność istnieje prawnie. W aktach własności ziemi, wydanych pozwanej i poprzednikom prawnym powódki, nie uwidoczniono, że nieruchomość oznaczona w ewidencji gruntów jako działka nr 383 jest obciążona służebnością drogową. Powinno to było skłonić Sąd Rejonowy do zajęcia się wyjaśnieniem źródeł powstania służebności, faktycznie wykonywanej na tej nieruchomości, na rzecz nieruchomości nr 382.

Według art. 10 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) pozostały w mocy tylko takie obciążenia nieruchomości ograniczonymi prawami rzeczowymi, które zostały ustanowione w sposób przewidziany przepisami prawa do dnia wejścia w życie tej ustawy (orz. SN z dnia 22.II.1980 r. III CZP 3/80 - OSNCP z 1980 r., z. 12, poz. 227). Oznacza to, że jeśli omawiana służebność drogowa istniała w dniu 4.XI.1971 r., to - pozostając w mocy - obciążałaby nieruchomość nr 383, poprzedników prawnych powódki. Do wygaśnięcia bowiem tego ograniczonego prawa rzeczowego nie mogło doprowadzić nabycie przez powódkę własności nieruchomości obciążonej na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach na rzecz rolników oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) ze względu na treść art. 48 § 2 tej ustawy.

Tymczasem Sąd Rejonowy nie zajął się sprawdzeniem zarzutu pozwanej, że nieruchomość odpowiadająca działce nr 383 została obciążona służebnością drogową na rzecz nieruchomości oznaczonej w ewidencji gruntów jako działka nr 382 przy wydzielaniu ich przed 160 laty z nieruchomości obj. lwh 62 gm. kat. S. Tego twierdzenia nie obala samo przez się to, że w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości obj. lwh 62 gm. kat. S. nie ma wpisów obciążenia jej ograniczonymi prawami rzeczowymi. Do czasu wejścia w życie art. 82 prawa o notariacie z dnia 27 października 1933 r. (Dz. U. Nr 84, poz. 609) służebność gruntową można było ustanowić ustną umową, połączoną z wprowadzeniem nabywcy w posiadanie tej służebności (§ 480 k.c.a.).

Poza tym przed wejściem w życie art. 184 prawa rzeczowego z dnia 11 października 1946 r. (Dz. U. Nr 57, poz. 319) taką służebność można było również nabyć w drodze 30-letniego zasiedzenia w dobrej wierze, choćby ona nie polegała na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia (§ 480, § 1452, § 1470 k.c.a.). Od tej strony jednak sąd pierwszej instancji do sprawy nie podszedł, a Sąd Wojewódzki - odstąpiwszy dowolnie od swych uprzednich wskazań (art. 389 k.p.c.) - utrzymał w mocy wyrok zaskarżony przez pozwaną.

Trafnie w konsekwencji skarżący zarzuca, że żaden z tych wyroków nie daje odpowiedzi na pytanie, jakie to fakty i przepisy prawa materialnego doprowadziły do uznania, że poprzednicy prawni pozwanej nabyli służebność drogową przez nieruchomość stanowiącą działkę nr 383.

Rację ma Minister Sprawiedliwości, podnosząc, iż ustalenie w wyniku uzupełniającego postępowania dowodowego, że nieruchomość powódki pozostaje obciążona służebnością drogi koniecznej na rzecz nieruchomości nr 382, zaktualizowałoby potrzebę zbadania treści tej służebności i zakresu jej wykonywania. Orzeczenie Sądu Rejonowego jednak nie nawiązuje do treści służebności. Z prawidłowym ustaleniem treści czy też zakresu służebności obciążającej nieruchomość wiąże się sposób ustalania wynagrodzenia i w efekcie - choć nie wyłącznie - wysokość tego wynagrodzenia. W tej sytuacji kwota 1.000 zł przyznana pozwanej z tytułu wynagrodzenia za przeniesienie służebności została przyjęta przez Sąd Rejonowy w oderwaniu od kryteriów, które sprecyzował Sąd Wojewódzki w danych wytycznych, i stąd przedstawia się jako dowolna.

Trafnie skarżący wytyka i to, że sposób orzeczenia przeczy tu zasadzie, że rozstrzygnięcie o wynagrodzeniu powinno być tak sformułowane, aby nadawało się do egzekucji, oraz określać termin płatności i skutki opóźnienia. Poza tym treść służebności obciążającej nieruchomość wiąże się z udziałem w sprawie osób, które Sąd Rejonowy dopuścił do tego udziału w charakterze interwenientów ubocznych. Gdyby osobom tym prócz samego posiadania przysługiwało jak pozwanej, jako właścicielce nieruchomości władnącej, prawo podmiotowe, ich dotychczasowa rola w procesie byłaby wadliwie określona.

Wypowiedź Sądu Rejonowego, że przeprowadzenie przeniesienia służebności drogi koniecznej na inną część siedliska powódki wymaga wydatków, znajduje uzasadnienie w opinii biegłych. Artykuł 291 k.c. nie normuje jednak kwestii ponoszenia kosztów przeprowadzenia zmiany treści służebności. Materialnoprawnej podstawy do nałożenia tych kosztów na właściciela nieruchomości obciążonej nie daje również przepis art. 289 k.c., jako dotyczący kosztów utrzymywania tylko takich urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności gruntowej, które już na gruncie istnieją.

Służebność gruntową (art. 285 k.c.) uważa się za część składową nieruchomości władnącej (art. 50 k.c.). Właściciela tej nieruchomości więc obciąża obowiązek ponoszenia kosztów przeprowadzenia zmiany treści lub sposobu wykonywania służebności drogi koniecznej, przede wszystkim zaś wykonania takich urządzeń na gruncie, które umożliwią dogodny dostęp z tej nieruchomości do drogi publicznej. Sąd jednak może te koszty uwzględnić przy określaniu wysokości wynagrodzenia należnego mu za wprowadzone zmiany od właściciela nieruchomości obciążonej (art. 291 k.c.).

W konsekwencji należy uznać za trafny pogląd wyrażony w motywach pierwszego wyroku Sądu Wojewódzkiego, że obciążenie powódki kosztami i pracami niezbędnymi do wykonania nowego szlaku drożnego nie znajduje - mimo wyrażenia przez nią na to zgody - uzasadnienia w przepisach prawa materialnego. Odmienne stanowisko więc zajęte przez sąd w zaskarżonym wyroku godzi nie tylko w dyspozycje art. 389 k.p.c., lecz także w przytoczone przepisy prawa materialnego.

Rażące naruszenie powołanych na wstępie przepisów prawa konkretyzuje pierwszą podstawę rewizji nadzwyczajnej (art. 417 § 1 k.p.c.). Uwzględniając więc rewizję nadzwyczajną, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Przeworsku (art. 422 § 2 k.p.c.).

OSNC 1984 r., Nr 10, poz. 180