Uchwała z dnia 1983-08-19 sygn. III CZP 38/83

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 38/83

Uchwała z dnia 19 sierpnia 1983 r.

Przewodniczący: sędzia SN K. Olejniczak (sprawozdawca). Sędziowie SN: R. Czarnecki, K. Piasecki.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jacka J. przeciwko Kazimierzowi W. o wyłączenie od dziedziczenia po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowienia z dnia 30 marca 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy można uznać za wystąpienie o rozwód z winy małżonka złożenie przez spadkodawcę w procesie o rozwód, wytoczonym przez jego małżonka, oświadczenia, że wyraża zgodę na orzeczenie rozwodu z winy powoda?"

uchwalił:

Wystąpieniem o rozwód z winy małżonka w rozumieniu przepisu art. 940 § 1 k.c. jest również wyrażenie przez spadkodawcę - pozwanego w sprawie o rozwód - zgody na rozwód z winy powoda.

Uzasadnienie

Przytoczone na wstępie zagadnienie prawne wystąpiło na tle następującego stanu faktycznego.

Kazimierz W. wystąpił przeciwko swej żonie Marii W. z pozwem, w którym żądał rozwiązania małżeństwa stron przez rozwód z zaniechaniem orzekania o winie. Z kolei jednak powód zmienił żądanie w ten sposób, że domagał się orzeczenia rozwodu z własnej winy, przy istnieniu po stronie pozwanej nie zawinionych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego, na co pozwana wyraziła zgodę. Sąd I instancji orzekł rozwód małżeństwa stron z winy Kazimierza W. "przy jednoczesnym istnieniu po stronie pozwanej Marii W. nie zawinionych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego".

Od powyższego wyroku powód wniósł rewizję, w której domagał się orzeczenia rozwodu z winy obu stron. Pozwana zarówno w odpowiedzi na rewizję, jak i na rozprawie rewizyjnej wnosiła o jej oddalenie.

Sąd Wojewódzki na skutek rewizji powoda uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Wkrótce potem Maria W. zmarła i postępowanie w sprawie rozwodowej zostało umorzone.

W kolejnej sprawie brat zmarłej Marii W. wystąpił z powództwem przeciwko jej mężowi Kazimierzowi W., w którym, z powołaniem się na przepis art. 940 k.c., żądał wyłączenia pozwanego od dziedziczenia po Marii W.

Sąd Rejonowy dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie wyrokiem z dnia 21.XII.1982 r. powództwo oddalił, przy czym zdaniem tego sądu zasadniczą przeszkodą w uwzględnieniu powództwa była okoliczność, "że nie można przyjąć, iż spadkodawczyni, jako pozwana w procesie o rozwód, żądała orzeczenia rozwodu (art. 439 k.p.c.)".

W związku z rewizją powoda Sąd Wojewódzki w Krakowie przedstawił Sądowi Najwyższemu wymienione na wstępie zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Przepis art. 940 § 1 k.c. stanowi, że małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkobierca wystąpił o rozwód z jego winy, a żądanie rozwodu było uzasadnione.

Zdaniem Sądu Najwyższego powyższy przepis znajduje zastosowanie nie tylko w sytuacji, gdy spadkodawca występował w sprawie o rozwód w roli powoda, lecz także wówczas, gdy występował w roli pozwanego i również żądał orzeczenia rozwodu. Wynika to ze szczególnego charakteru procesu rozwodowego, zawierającego szereg specyficznych unormowań, wyodrębnionych w przepisach kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich i w sprawach o rozwód, jak również w przepisach prawa materialnego.

Jednym z takich przepisów jest przepis art. 439 k.p.c. wyłączający powództwo wzajemne o rozwód i stanowiący, iż strona pozwana może również żądać rozwodu. Jak z tego wynika, żądającym rozwodu może być nie tylko powód, lecz może nim być również pozwany. Wymieniony przepis stanowi usankcjonowanie wcześniejszej judykatury Sądu Najwyższego (vide uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 17.II.1954 r. C 1342/53 - OSNCP 1956 r., z. 1, poz. 2), w której Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że przedmiot procesu o rozwód jest taki sam, bez względu na to, czy pozew wnosił jeden czy drugi małżonek. Jeżeli oboje małżonkowie dążą do rozwodu, nie ma znaczenia, przez którego z nich pozew został wniesiony. Rozróżnienie "powód" - "pozwany" jest wówczas najzupełniej zewnętrzne, a okoliczność, że pozew został wniesiony przez jednego z małżonków, zanim wniósł go drugi, nie umniejsza uprawnień małżonka pozwanego i nie stawia go w sytuacji gorszej, mimo że nie może już ze swej strony wnieść powództwa o rozwód. Gdy pozwany również żąda rozwodu, powództwo rozwodowe wytoczone "przeciwko" niemu jest więc w rzeczywistości także i jego własnym powództwem.

Tożsamości przedmiotu procesu rozwodowego bez względu na to, czy pozew wnosi jeden czy drugi małżonek, nie tylko nie podważają przepisy prawa materialnego, a zwłaszcza przepis art. 56 § 3 k.r.o., lecz przeciwnie - przepis ten identyczność tę potwierdza.

W świetle art. 56 § 3 k.r.o. bowiem nie jest istotne to, który z małżonków wnosi pozew o rozwód, lecz to, czy małżonek niewinny zgadza się na rozwód. Oddalenie powództwa bowiem nastąpi nie tylko wówczas, gdy powód jest wyłącznie winny rozkładu pożycia, a pozwany nie wyraża zgody na rozwód, lecz również wówczas, gdy pozwany wyłącznie winny rozkładu pożycia żąda orzeczenia rozwodu, a powód w toku procesu rozwodowego zmienia pierwotne stanowisko i oświadcza, że nie chce rozwodu.

Wykładnia przepisu art. 940 § 1 k.c. nie może nie uwzględniać przepisu art. 439 k.p.c. i ustalonej na jego gruncie judykatury. Skoro zatem w świetle tego przepisu i przytoczonych wyżej argumentów pozwany żądający rozwodu posiada taką samą pozycję procesową i prawnomaterialną jak powód, należy uznać, że wystąpienie o rozwód, o jakim mowa w art. 940 § 1 k.c., stanowi również żądanie rozwodu z winy powoda zgłoszone w sprawie rozwodowej przez stronę pozwaną.

Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym przez Sąd Wojewódzki, że nie inaczej przedstawia się sytuacja w wypadku, gdy w sprawie rozwodowej strona pozwana wprawdzie nie sformułowała swego stanowiska przez żądanie orzeczenia rozwodu, lecz wyraziła zgodę na rozwód z winy powoda. Różnica sformułowań sprowadzać się będzie w takim wypadku do oceny, czy zgoda na rozwód jest wyrazem woli orzeczenia rozwodu z winy strony przeciwnej, czy powzięta została z rozwagą i swobodnie.

Jeśli bowiem zgoda na rozwód stanowi wyraz takiej woli, powstaje wówczas taka sytuacja, jak gdyby i pozwany małżonek żądał orzeczenia rozwodu (vide pkt III i IV a uchwały całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26.IV.1952 r. C. Prez. 798/51, stanowiącej wytyczne w zakresie stosowania art. 30 k.r.o. - OSN 1952, poz. 1, która w omawianym zakresie zachowała aktualność).

Stan faktyczny istniejący w niniejszej sprawie pozwalał na przyjęcie, że zgoda pozwanej na rozwód z winy powoda była wyrazem jej dążenia do orzeczenia rozwodu. Pozwana bowiem nie tylko wyraziła zgodę na rozwód z winy powoda i nie wniosła rewizji od wyroku rozstrzygającego sprawę zgodnie z zajętym przez nią stanowiskiem, lecz ponadto wnosiła o oddalenie rewizji wniesionej od powyższego wyroku przez powoda.

Niezależnie od tego należy stwierdzić, że istnienie po stronie pozwanej nie zawinionych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego przy istnieniu zawinionych przyczyn tego rozkładu po stronie powodowej wyłączało istnienie negatywnej przesłanki rozwodowej przewidzianej w art. 56 § 3 k.r.o. i tym samym wymóg zgody na rozwód ze strony małżonka niewinnego. W takim wypadku zgoda na rozwód nie mogła być traktowana jako przesłanka warunkująca dopuszczalność rozwodu na podstawie art. 56 § 3 k.r.o., natomiast jej wyrażenie wskazuje, że stanowiła ona wyraz woli pozwanej uzyskania rozwodu.

Wyrażony w uchwale pogląd nie przesądza jeszcze o wyniku procesu wszczętego na podstawie art. 940 k.c. Obok bowiem innych przesłanek przewidzianych w tym przepisie rzeczą sądu jest ustalenie, że proces rozwodowy zakończyłby się orzeczeniem rozwodu z winy pozostałego przy życiu małżonka.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi zawartej w sentencji uchwały.

OSNC 1984 r., Nr 2-3, poz. 27