Uchwała z dnia 1980-10-11 sygn. III CZP 37/80

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 37/80

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 11 października 1980 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie SN: T. Bukowski (sprawozdawca), S. Dmowski, J. Ignatowicz, J. Majorowicz, Z. Marmaj (współsprawozdawca), J. Pietrzykowski.

Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, K. Wojnarowicz, w sprawie z powództwa Barbary P. przeciwko Wiesławie L. i Cecylii L. o uznanie alimentów za wygasłe po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w dniu 11 października 1980 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na posiedzeniu w dniu 28 kwietnia 1980 r. do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy - i ewentualnie na jakiej podstawie prawnej - wierzyciel osoby zobowiązanej do alimentów na podstawie prawomocnego wyroku sądowego może żądać ustalenia, że obowiązek alimentacyjny tej osoby na skutek zmiany stosunków ustał?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

W wypadku gdy egzekucja należności alimentacyjnych uniemożliwia zaspokojenie wierzytelności innego wierzyciela, wierzyciel ten może w drodze powództwa przeciwko osobie, na której rzecz egzekwowane są należności alimentacyjne, żądać ustalenia, że - wobec ustania obowiązku alimentacyjnego - przysługuje mu prawo zaspokojenia swej wierzytelności przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi (art. 527 i nast. k.c.).

Uzasadnienie

Przeciwko Cecylii L. została wszczęta egzekucja: a) z wniosku Barbary P. o należności w kwocie 79.500 zł z tytułu odszkodowania za przywłaszczone na jej szkodę mienie oraz b) z wniosku Wiesławy L., córki Cecylii L., o alimenty po 2.500 zł miesięcznie.

Na skutek priorytetu zaspokojenia należności alimentacyjnych wierzyciela Barbara P. nie może uzyskać zaspokojenia swej należności "innej" w rozumieniu punktu ósmego art. 1025 § 1 k.p.c. W związku z tym wystąpiła ona przeciwko dłużniczce Cecylii L. i jej córce Wiesławie L. z powództwem o ustalenie, że "obowiązek alimentacyjny Cecylii L. w stosunku do Wiesławy L. wygasł".

Przy rozpoznawaniu rewizji od wyroku oddalającego powództwo Sąd Wojewódzki powziął wątpliwość, którą na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu w postaci pytania: "Czy wierzyciel osoby zobowiązanej do alimentów na podstawie prawomocnego wyroku sądowego może wystąpić na podstawie art. 189 k.p.c. z powództwem o ustalenie, że obowiązek alimentacyjny dłużnika wynikający z tego wyroku wygasł".

Z kolei Sąd Najwyższy przekazał składowi siedmiu sędziów do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów zważył, co następuje:

Odpowiedź na pytanie, czy wierzycielowi w ogóle przysługuje ochrona prawna w postaci możności usunięcia przeszkód na drodze do wyegzekwowania jego należności pieniężnej od osoby fizycznej, może być wyłącznie twierdząca. W systemie prawnym opartym na zasadzie równości - w sensie równouprawnienia - stron, a więc także równouprawnienia wierzyciela i dłużnika, wierzyciel nie może być bezradny wobec osób, które utrudniają albo wręcz uniemożliwiają realizację jego prawem chronionego interesu w drodze realizacji nienależnej wierzytelności.

Pozostaje zatem do rozstrzygnięcia kwestia, który z istniejących środków prawnych służy wierzycielowi w sytuacji, gdy dłużnik nie wykonuje tych swoich praw i roszczeń, których realizacja doprowadziłaby do jego wypłacalności, czyli przywróciłaby skuteczność egzekucji innej wierzytelności. Wierzycielka Barbara P. uważa, że jej dłużniczka Cecylia L. stałaby się wypłacalna, gdyby wystąpiła przeciwko swej pełnoletniej córce Wiesławie L. z opartym na przepisie art. 138 k.r.o. powództwem o orzeczenie, że na skutek zmiany stosunków, tzn. na skutek usamodzielnienia się Wiesławy L., jej obowiązek alimentacyjny wygasł.

W interesie wierzycielki Barbary P. leży niewątpliwie ustalenie, że należność alimentacyjna Wiesławy L. nie istnieje. Samo jednak istnienie tej treści interesu prawnego nie stwarza legitymacji do wystąpienia z powództwem z art. 189 k.p.c. o tego rodzaju ustalenie i powództwo to w żadnym razie nie mogłoby zastąpić powództwa z art. 138 k.r.o. Pomijając, że stanowiłoby ono rażącą ingerencję w sferę majątkowych stosunków rodzinnych między matką i córką, należy przede wszystkim podkreślić powszechnie uznawaną zasadę, że sam przepis art. 189 k.p.c. stwarza dla strony jedynie subsydiarny środek procesowy, gdy nie ma innego środka służącego ochronie jej prawa, oraz że przepis ten nie przyznaje zainteresowanej osobie samodzielnej legitymacji materialnoprawnej.

Podstawy prawnej do wytoczenia powództwa z art. 189 k.p.c. nie daje w szczególności przepis art. 1028 § 4 k.p.c. Przepis ten bowiem nie zajmuje się rodzajem powództw o ustalenie służących wierzycielowi, który zamierza wyeliminować innego wierzyciela z podziału wyegzekwowanej sumy pieniężnej, lecz reguluje kwestię wstrzymania wykonania planu podziału. Powództwa, do których może mieć zastosowanie ten przepis, mogą zresztą być wytaczane również przez egzekwowanego dłużnika (art. 138 k.r.o., art. 907 k.c., art. 840 k.p.c.), co też wyklucza tezę, jakoby w przepisie tym chodziło wyłącznie o powództwa z art. 189 k.p.c. i jakoby stanowił dla nich podstawę prawną.

Trzeba ponadto mieć na uwadze, że przepis art. 1028 § 4 k.p.c. dotyczy końcowej fazy egzekucji należności pieniężnej. Rozstrzygane natomiast zagadnienie prawne odnosi się także do wierzycieli, którzy znając przyczynę niewypłacalności dłużnika, nie zamierzają przeciwko niemu wszczynać egzekucji przed usunięciem przyczyny jej oczywistej w danej sytuacji bezskuteczności. Co więcej - zarzuty i powództwa z art. 1028 k.p.c., przysługujące zarówno dłużnikom jak i wierzycielom, mogą dotyczyć tylko prawa objętego planem podziału (art. 1028 § 2 zd. 2 k.p.c.). Przy egzekucji bieżących rat alimentacyjnych mogłyby zatem dotyczyć tylko egzekwowanej raty, czyli że powództwo o negatywne ustalenie z art. 189 k.p.c. należałoby wytaczać na podstawie art. 1028 § 4 k.p.c. co miesiąc. Ochrona wierzyciela przed pozorną bezskutecznością egzekucji byłaby iluzoryczna. Przepis art. 1028 § 4 k.p.c. zajmuje się zabezpieczeniem powództw jedynie co do kwoty objętej danym planem podziału sumy wyegzekwowanej. Jest to zrozumiałe, skoro nie wiadomo, czy w następnym planie podziału sporna wierzytelność wystąpi.

Środkiem ochrony wierzyciela przeciwko obiektywnie nieuzasadnionej bezskuteczności egzekucji jest instytucja podstawienia procesowego przewidziana w art. 887 k.p.c. Jest ona jednak przydatna tylko dla już egzekwującego wierzyciela i tylko w sytuacji, gdy egzekwowany dłużnik wykazuje bezczynność w dochodzeniu własnych wierzytelności przeciwko swojemu dłużnikowi (dłużnikowi zajętej wierzytelności). Proces substytucyjny może być wytoczony jedynie przeciwko dłużnikowi zajętej wierzytelności. Wyręczenie bezczynnej dłużniczki Celiny L. przez wytoczenie na jej rzecz przeciwko Wiesławie L. powództwa z art. 138 k.r.o. (albo powództwa z art. 840 k.p.c., gdyby - rzecz jasna - zachodziły przesłanki w tym przepisie przewidziane) jest w świetle przepisu art. 887 k.p.c. niedopuszczalne.

W konstrukcji tego przepisu nie mieści się pośrednia ochrona wierzytelności przed dłużniczką Cecylią L. i jej rzekomą wierzycielką, chociażby swoim postępowaniem świadomie krzywdziły wierzycielkę Barbarę P.

Dłużnik alimentacyjny, który znosi prowadzoną przeciwko niemu egzekucję alimentów i nie wytacza przeciwko osobie odnoszącej z tego korzyść majątkową rokującego szansę powodzenia powództwa z art. 138 k.r.o., uszczupla swój majątek i tym samym działa ze świadomością pokrzywdzenia drugiego wierzyciela, jeżeli ten w następstwie takiej bezczynności nie uzyska zaspokojenia. Rzekomy zaś wierzyciel alimentacyjny zostaje tą drogą w istocie rzeczy obdarowany. Ochronę, w razie niewypłacalności wywołanej takim postępowaniem dłużnika, daje pokrzywdzonemu wierzycielowi skarga pauliańska (art. 527 i nast. k.c.). W trybie skargi pauliańskiej ulegają zaskarżeniu nie tylko czynności w ścisłym znaczeniu tego słowa, ale również wszelkie zaniechania, przez które podlegający egzekucji majątek dłużnika nie powiększa się albo przez które majątek ten ulega uszczupleniu, przez co powstaje stan bezskuteczności egzekucji. Zaniechania te są czynnościami prawnymi w rozumieniu art. 527 i nast. k.c. i podlegają uznaniu za bezskuteczne w stosunku do pokrzywdzonego wierzyciela. Bezczynność dłużniczki Celiny L. zawiera milczące oświadczenie woli niewytoczenia powództwa z art. 138 k.r.o. mimo istnienia - według twierdzeń pokrzywdzonej wierzycielki Barbary P. - przesłanek z tego przepisu.

Zaniechanie to mieści w sobie również milczące oświadczenie woli ewentualnego obdarowania córki swej Wiesławy L. z pokrzywdzeniem Barbary P. a więc rozporządzenia częścią swego majątku pod tytułem darmym ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Za tej treści dorozumiane oświadczenie woli należy uznać bierne zachowanie się dłużnika, który mógł i powinien wytoczyć powództwo z art. 138 k.r.o. i w ten sposób przywrócić swą wypłacalność w stosunku do wierzyciela egzekwującego należność, które z mocy art. 1025 k.p.c. podlega zaspokojeniu w dalszej kolejności.

W wyniku uwzględnienia skargi pauliańskiej czynność zawierająca milczącą zgodę na kontynuowanie bezzasadnej egzekucji wygasłej należności alimentacyjnej, a więc również alimentacyjny tytuł wykonawczy tracą skuteczność w stosunku do pokrzywdzonego wierzyciela. Nie stracą natomiast ważności. Wprowadzając korzystną zmianę w pozycji wierzyciela, wyrok uwzględniający skargę pauliańską nie naruszy majątkowych układów rodzinnych między matką i córką. Między wierzycielem a osobą, która z jego pokrzywdzeniem uzyskała korzyść majątkową, powstanie zatem stosunek zobowiązaniowy, z mocy którego będzie on mógł zaspokoić się z wyegzekwowanej sumy tak, jak gdyby w jej podziale nie uczestniczyła wierzycielka alimentacyjna. Tym samym wierzyciel pokrzywdzony czynnością prawną dłużnika, polegającą na zaniechaniu, uzyska ochronę prawną w granicach swego interesu bez wkraczania w sferę stosunku rodzinno-alimentacyjnego, istniejącego między dłużnikiem a jego wierzycielem alimentacyjnym.

Na podstawie wyżej przytoczonych rozważań Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w sentencji uchwały.

OSNC 1981 r., Nr 4, poz. 48