Uchwała z dnia 1978-05-18 sygn. III CZP 29/78

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 29/78

Uchwała z dnia 18 maja 1978 r.

Przewodniczący: Sędzia SN W. Bryl. Sędziowie SN: S. Rudnicki, Z. Trybulski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Stanisława P. przeciwko Annie i Kazimierzowi małż. M. o podwyższenie renty dożywotniej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łomży postanowieniem z dnia 16.III.1978 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest zastosowanie art. 907 § 2 k.c. w drodze analogii w stosunku do rent ustalonych w zamian za dożywocie na mocy art. 913 § 1 k.c. w przypadku gdy renta dożywotnia ustalona wyrokiem w 1972 r. w obecnej chwili nie odpowiada wartości uprawnień z umowy dożywocia?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Przepis art. 907 § 2 k.c. stosuje się odpowiednio do dożywotniej renty, na którą zamieniono uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia (art. 913 § 1 k.c.).

Uzasadnienie

Zanim przepisy ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) stworzyły rolnikom przekazującym gospodarstwo rolne następcy możliwość uzyskania zaopatrzenia na starość oraz na wypadek inwalidztwa, jedynym sposobem uzyskania takiego zaopatrzenia, i to od następcy, było zawarcie umowy dożywocia, na mocy której w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązywał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie. Określenie rodzaju i zakresu świadczeń z tytułu dożywocia przepis art. 908 § 1 k.c. pozostawia stronom, postanawiając jednak, że w braku odmiennej umowy nabywca powinien przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

W praktyce należy rozróżnić następujące sytuacje faktyczne i prawne:

1. gdy w umowie o dożywocie określono konkretnie świadczenia w naturze na rzecz dożywotnika (np. 10 kwintali żyta, 3 kwintale ziemniaków, 2 kwintale węgla itd.),
2. a) gdy w umowie określono w sposób zbliżony do art. 908 § 1 k.c. świadczenia w zakresie szerszym lub węższym albo nawet takim samym,
3. b) gdy w umowie nie określono zakresu świadczeń należnych dożywotnikowi i wówczas zakres ten oznacza przepis art. 908 § 1 k.c.

W myśl art. 913 § 1 k.c. w przypadku zamiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę renta ta powinna odpowiadać wartości tego prawa.

Ustalenie wartości prawa dożywocia w przypadku pierwszym (I) będzie sprowadzało się do operacji rachunkowej i polegać będzie na pomnożeniu cen jednostkowych poszczególnych produktów przez umówioną ich ilość, a następnie na zsumowaniu ustalonych w ten sposób iloczynów; w tym przypadku zakres usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego nie podlega badaniu.

Ustalenie tych potrzeb w zakresie poszczególnych rodzajów odpowiednich świadczeń ma natomiast istotne znaczenie w przypadkach, gdy umowa nie określa konkretnie zakresu świadczeń (por. II a lub b). W takim bowiem wypadku konieczne będzie ustalenie co dożywotnikowi w chwili ustalenia renty należy się tytułem utrzymania, kosztów mieszkania, światła, opału, wydatków związanych z opieką i leczeniem oraz zakupem ubrania itd. Suma wartości tych świadczeń określać będzie wartość prawa dożywocia.

Celem umowy dożywocia jest zapewnienie zbywcy gospodarstwa rolnego zaopatrzenia na starość oraz na wypadek inwalidztwa. Stąd też dla nabywcy gospodarstwa umowa ta ma w dużym stopniu charakter losowy i jedynie w wypadkach szczególnych (np. klęski żywiołowej, nieurodzaju itp.), może on na podstawie przepisu art. 5 k.c. domagać się częściowego oddalenia powództwa o zasądzenie umówionych świadczeń.

Z celu umowy dożywocia i z faktu, że renta zasądzona na podstawie art. 913 § 1 k.c. powinna odpowiadać wartości dożywocia wynika, że dożywotnik w każdym okresie swego życia powinien otrzymać taką rentę, która w pełni zaspokajałaby jego potrzeby objęte dożywociem. Tendencja, by świadczenia rentowe czy alimentacyjne odpowiadały każdorazowo "stosunkom" mającym wpływ na określenie ich wysokości, znalazła dobitny wyraz w przepisach art. 907 § 2 k.c. i art. 138 k.r.o. Sprzeczne z zasadami humanizmu socjalistycznego byłoby dopuszczenie do powstania sytuacji, w której człowiek stary lub dotknięty inwalidztwem, mimo ustanowienia na jego rzecz dożywocia w zamian za gospodarstwo rolne, na skutek zmiany stosunków pozbawiony byłby pełnego umówionego zaopatrzenia.

Ponieważ renta z art. 913 § 1 k.c. zbliżona jest raczej do omówionej w tym samym tytule XXXIV renty z art. 903 k.c., niż do świadczeń alimentacyjnych mających źródło w stosunkach rodzinnych (art. 128 i nast. k.r.o.), należy uznać, że przepis art. 907 § 2 k.c. stosuje się odpowiednio do dożywotniej renty, na którą zamieniono uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia (art. 913 § 1 k.c.). Ta "odpowiedniość" stosowania art. 907 § 2 k.c. polegać będzie m.in. na tym, że w przypadku omawianym wyżej pod I "zmiana stosunków" polegać będzie z reguły na zmianie cen produktów umówionych tytułem dożywocia, w przypadku zaś omawianym pod II "zmianę" taką uzasadniać będzie nie tylko zmiana cen (czy wartości) umówionych świadczeń, ale także usprawiedliwiona zmiana potrzeb uprawnionego.

Wprawdzie dotychczas rozważano sytuacje, w których "zmiana stosunków" następowała na niekorzyść uprawnionego do renty (podwyżki cen, starzenie się, pogorszenie stanu zdrowia lub zniedołężnienie), jednakże przepis art. 907 § 2 k.c. będzie mógł być stosowany i wówczas, gdy "zmiana stosunków" nastąpiła - m.in. w omawianym wyżej zakresie - na korzyść uprawnionego do renty (np. obniżka cen), a wtedy mogłoby być uzasadnione żądanie obniżenia renty.

OSNC 1979 r., Nr 1-2, poz. 22