Wyrok z dnia 1978-04-10 sygn. III CRN 40/78

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 40/78

Wyrok z dnia 10 kwietnia 1978 r. 

Szczególnym wypadkiem pozbawienia pozwanego możności obrony swych praw w procesie jest przeprowadzenie postępowania z udziałem kuratora, jeżeli ustanowienie kuratora nastąpiło z naruszeniem przepisu art. 144 k.p.c. Żaden z przepisów tego kodeksu nie wyłącza dopuszczalności ustanowienia - w myśl art. 144 k.p.c. - kuratora dla strony, która ostatnio zamieszkiwała za granicą i której miejsce obecnego pobytu nie jest znane.

Przewodniczący: Sędzia SN J. Pietrzykowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: W. Kuryłowicz, F. Wesely.

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, S. Trautsolta, po rozpoznaniu sprawy z powództwa Marzeny M. i Krystyny M. przeciwko Jurijowi S. o ustalenie ojcostwa i alimenty, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od wyroku Sądu Rejonowego w Legnicy z dnia 10 grudnia 1975 r.

uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Legnicy do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

Krystyna M. w imieniu własnym oraz w imieniu małoletniej córki Marzeny M. żądała ustalenia, że pozwany Jurij S. jest ojcem małoletniej powódki, nadania jej nazwiska pozwanego, orzeczenia w przedmiocie władzy rodzicielskiej oraz zasądzenia roszczeń majątkowych, związanych z ustaleniem ojcostwa, w szczególności alimentów na rzecz małoletniej powódki. Sąd Rejonowy wystąpił w drodze pomocy prawnej o doręczenie pozwanemu pozwu wraz z zawiadomieniem o terminie rozprawy, jednakże doręczenia nie dokonano wobec stwierdzenia przez właściwy Sąd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, że pozwany pod wskazanym przez powódki adresem, tj. w mieście Czerepowce, nie zamieszkuje. W związku z tym Sąd Rejonowy ustanowił dla pozwanego kuratora w osobie Czesławy C., wyrokiem zaś z dnia 10.XII.1975 r. uwzględnił powództwo, w szczególności ustalił ojcostwo pozwanego i zasądził od niego na rzecz małoletniej powódki alimenty w wysokości 1.000 zł miesięcznie.

W rewizji nadzwyczajnej, opartej na podstawie rażącego naruszenia art. 144 k.p.c. i art. 1135 k.p.c. w związku z art. 53-55 umowy między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych z dnia 28 grudnia 1957 r. (Dz. U. z 1958 r. Nr 32, poz. 147) oraz na podstawie naruszenia interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Minister Sprawiedliwości wniósł o uchylenie wyżej wymienionego wyroku i o przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpatrzenia.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

1. Uzasadniony jest zarzut rażącego naruszenia przepisu art. 144 k.p.c. Według tego artykułu w sprawie o ustalenie ojcostwa i o związane z tym roszczenia przewodniczący sądu przed ustanowieniem kuratora dla pozwanego, któremu pozew i zawiadomienie o rozprawie nie zostały doręczone pod wskazanym przez powoda adresem, obowiązany jest przeprowadzić stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego. Przeprowadzenie takiego dochodzenia jest niezbędną przesłanką ustanowienia kuratora, w konsekwencji więc niedopełnienie przez Sąd tego obowiązku prowadzi do nieważności postępowania wskutek pozbawienia pozwanego możności obrony jego praw. Pozbawienie pozwanego możności obrony swych praw jako podstawa nieważności postępowania (art. 369 pkt 5 k.p.c.) zachodzi wtedy, gdy wskutek naruszenia przez Sąd obowiązujących przepisów prawa pozwany nie wziął udziału w sprawie. Szczególnym wypadkiem pozbawienia pozwanego możności obrony swych praw w procesie jest przeprowadzenie postępowania z udziałem kuratora, jeżeli ustanowienie kuratora nastąpiło z naruszeniem przepisu art. 144 k.p.c. Rażące naruszenie tego przepisu przez Sąd Rejonowy polega na tym, że Sąd ten ograniczył się jedynie do zawiadomienia pozwanego pod wskazanym w pozwie adresem, gdy zaś wniosek o dokonanie w drodze pomocy prawnej doręczenia pozwanemu zawiadomienia o rozprawie wraz z odpisem pozwu został zwrócony bez załatwienia wobec stwierdzenia przez organ wezwany, iż pozwany we wskazanej miejscowości Czerepowce nie przebywa, nie podjął dalszych czynności zmierzających do ustalenia aktualnego miejsca pobytu pozwanego.

Niezależnie od tego Sąd Rejonowy nie wziął pod uwagę wyżej wymienionej umowy między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia 28 grudnia 1957 r. W świetle art. 55 tej umowy jedną z przesłanek zezwolenia na przymusowe wykonanie (nadanie klauzuli wykonalności) orzeczenia sądu jednej Umawiającej się Strony na obszarze drugiej Umawiającej się Strony jest dołączenie do wniosku o wydanie zezwolenia uwierzytelnionych odpisów dokumentów, z których wynika, że pozwanemu (dłużnikowi), który nie wziął udziału w postępowaniu, zostało we właściwym czasie i we właściwy sposób doręczone wezwanie lub inne urzędowe zawiadomienie o wszczęciu postępowania. Z unormowania tego wynika, że zastąpienie pozwanego przez kuratora i rozstrzygnięcie sprawy bez dokonania pozwanemu właściwego doręczenia mogłoby stanowić przeszkodę do wydania zezwolenia na wykonanie wyroku, zasądzającego od pozwanego alimenty, na obszarze ZSRR. Ta okoliczność tym bardziej uzasadniała potrzebę podjęcia przez Sąd Rejonowy czynności, niezbędnych do ustalenia aktualnego adresu pozwanego i doręczenia mu pod tym adresem pozwu oraz zawiadomienia o rozprawie wraz ze stosownym pouczeniem.

Z powyższych względów uzasadniony jest zarzut rewizji nadzwyczajnej, że zaskarżony wyrok został wydany z rażącym naruszeniem prawa. Uzasadniony jest również zarzut naruszenia interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wyrażającego się w tym, aby postępowanie sądowe dotyczące społecznie doniosłych stosunków rodzinnych było przeprowadzone zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa wewnętrznego oraz umów międzynarodowych. Zgodnie przeto z wnioskiem rewizji nadzwyczajnej Sąd Najwyższy, na podstawie art. 422 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji.

W toku ponownego rozpoznania sprawy rzeczą Sądu Rejonowego będzie przeprowadzenie stosownego dochodzenia zmierzającego do ustalenia aktualnego adresu pozwanego. Podstawę ku temu stanowi w szczególności przepis art. 5 ustęp 2 cytowanej umowy z dnia 28 grudnia 1957 r., umożliwiający sądowi polskiemu skierowanie w drodze pomocy prawnej wniosku do właściwego organu wezwanego w ZSRR o podjęcie odpowiednich kroków w celu ustalenia aktualnego adresu pozwanego. Należy także wziąć pod uwagę treść informacji zamieszczonej w piśmie z dnia 9.VI.1976 r., jeżeli pismo to, przez nikogo nie uwierzytelnione, jest zgodne z oryginałem.

2. Budzi natomiast zastrzeżenia wyrażone w rewizji nadzwyczajnej zapatrywanie, jakoby w świetle unormowań polskiego prawa wewnętrznego, w szczególności w świetle art. 1135 k.p.c., strona zamieszkała za granicą w ogóle nie mogła być zastąpiona przez kuratora ustanowionego w myśl art. 144 k.p.c. Zdaniem Sądu Najwyższego, pogląd ten idzie zbyt daleko i nie znajduje uzasadnienia w obowiązujących przepisach k.p.c. W szczególności poglądu takiego nie uzasadnia powołany w rewizji nadzwyczajnej przepis art. 1135 k.p.c., zawierający wymaganie pouczenia strony zamieszkałej za granicą, przy pierwszym doręczeniu, o skutkach nieustanowienia pełnomocnika do prowadzenia sprawy, zamieszkałego w Polsce, lub niewskazania w Polsce pełnomocnika dla doręczeń. Z przepisu tego wynika bowiem tylko to, że sąd ma obowiązek właściwego pouczenia zamieszkałej za granicą strony "przy pierwszym doręczeniu", tzn. wtedy, gdy doręczenie okazało się możliwe. Również w stosunku do strony zamieszkałej w Polsce kodeks postępowania cywilnego nakłada na sąd różne obowiązki, jak obowiązek doręczenia jej pozwu i innych pism procesowych, pouczenia strony przy pierwszym doręczeniu o konieczności zawiadomienia sądu o każdej zmianie swego zamieszkania oraz o skutkach niezawiadomienia (art. 136 § 2 k.p.c.) itp. Jasne jest, że te obowiązki mogą być spełnione tylko wtedy, gdy strona jest znana z miejsca pobytu. Natomiast na wypadek niemożności ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego jest właśnie przewidziana instytucja kuratora z art. 144 k.p.c.

W sprawach należących do jurysdykcji krajowej sąd polski stosuje przepisy części pierwszej k.p.c. o postępowaniu rozpoznawczym, chyba że co innego wynika z części trzeciej k.p.c. zawierającej przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego.

Żaden przepis z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego nie wyłącza ani wprost, ani nawet w sposób pośredni, możliwości ustanowienia kuratora dla strony zamieszkałej za granicą, i to także wtedy, gdy ta strona jest cudzoziemcem. Gdyby ustanowienie kuratora dla strony zamieszkałej za granicą nie było dopuszczalne, to kodeks postępowania cywilnego musiałby w sposób szczególny normować bieg postępowania na wypadek niemożności ustalenia adresu takiej strony. Tymczasem nie ma w tym względzie żadnego przepisu szczególnego poza ogólnymi przepisami art. 144 k.p.c. Analiza obowiązujących przepisów kodeksu postępowania cywilnego prowadzi do wniosku, że żaden z przepisów tego kodeksu nie wyłącza dopuszczalności ustanowienia - w myśl art. 144 k.p.c. - kuratora dla strony, która ostatnio zamieszkiwała za granicą i której miejsce obecnego pobytu nie jest znane. Odmienny pogląd jest nie do przyjęcia również dlatego, że prowadziłby w konsekwencji do pozbawienia strony zamieszkałej w kraju możności dochodzenia w drodze sądowej swych praw w wypadku niemożności ustalenia aktualnego miejsca pobytu strony przeciwnej, zamieszkałej za granicą. Tak daleko idący skutek musiałby wynikać z wyraźnego przepisu prawa, przepisu zaś takiego, jak już wyżej wskazano, nie ma.

Potwierdzeniem przedstawionego wyżej stanowiska są przepisy § 6 rozporządzenia z dnia 26 sierpnia 1966 r. w sprawie zasad i trybu zwracania się przez sądy i państwowe biura notarialne o udzielenie pomocy prawnej w międzynarodowym postępowaniu cywilnym (Dz. U. Nr 40, poz. 240). W sytuacjach bowiem wskazanych w tym paragrafie, a więc wtedy, gdy dowód doręczenia nie nadejdzie do sądu mimo upływu stosownego czasu lub jeżeli doręczenie nie mogło być dokonane z powodu odmowy wezwanych o pomoc prawną władz państwa obcego albo jeżeli usiłowanie doręczenia z innych przyczyn było bezskuteczne, sąd na wniosek zainteresowanej strony lub uczestnika postępowania może zarządzić doręczenie, stosując odpowiednio przepisy art. 145-147 k.p.c. Jeżeli tak, to tym bardziej sąd może ustanowić kuratora w sytuacji przewidzianej w art. 144 k.p.c., tj. wtedy, gdy okazało się, że strona nie mieszka pod wskazanym za granicą adresem, jej aktualne zaś miejsce pobytu nie jest znane.

Rozumowanie powyższe prowadzi do wniosku, że ustanowienie kuratora jest dopuszczalne również wtedy, gdy nie jest znane miejsce pobytu strony zamieszkałej za granicą, chyba że co innego wynika z postanowień umowy międzynarodowej.

OSNC 1978 r., Nr 12, poz. 236