Postanowienie z dnia 1977-09-30 sygn. III CRN 76/77

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 76/77

Postanowienie z dnia 30 września 1977 r.

W wypadku rozwiązania spółki cywilnej wskutek tego, że w następstwie wystąpienia wspólnika ze spółki pozostał w niej tylko jeden wspólnik, do wspólnego majątku mają zastosowanie przepisy art. 875 k.c.

Likwidację majątku wspólnego wspólników po rozwiązaniu spółki cywilnej przeprowadza sąd w trybie właściwym dla zniesienia współwłasności, tj. w trybie postępowania nieprocesowego, stosując odpowiednio przepisy art. 617 i nast. k.p.c.

Przewodniczący: sędzia SN J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie SN: J. Ignatowicz, Z. Wasilkowska.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Izabelli Stanisławy K. z udziałem Kazimierza K. o zniesienie współwłasności na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Lublinie z dnia 2 listopada 1976 r.

oddalił rewizję nadzwyczajną i nakazał pobranie od Kazimierza K. na rzecz Skarbu Państwa (kasa Sądu Rejonowego w Lubartowie) kwoty 1.260 złotych tytułem wpisu od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie

W sprawie z wniosku Izabelli Stanisławy K. i Władysławy K. z udziałem Kazimierza K. o zniesienie współwłasności majątku wspólnego uczestników postępowania Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 12.III.1976 r. dokonał zniesienia współwłasności tego majątku i rozliczenia uczestników z pobranych pożytków za czas rozwiązania spółki na skutek śmierci Stanisława K. do faktycznej likwidacji przez Kazimierza K. fermy hodowlanej lisów, utworzonej przez wspólników Kazimierza K. i Stanisława K. Sąd ustalił, że Kazimierz K. i Stanisław K. w dniu 30.XII.1971 r. zawarli umowę spółki dla prowadzenia hodowli lisów na działce Stanisława K. Działkę Stanisław K. oddał w użytkowanie wspólników na okres 5 lat z przeznaczeniem na fermę lisów. Poza tym Sąd Rejonowy uznał, że koszty związane z tą inwestycją, w szczególności z ogrodzeniem, zwierzętami, klatkami oraz całokształtem urządzeń potrzebnych do hodowli były - zgodnie z treścią umowy - finansowane przez wspólników po połowie, przy czym również po połowie wspólnicy mieli dzielić się zyskiem. W dniu 28.III.1973 r. zmarł Stanisław K., spadek zaś po nim nabyły w częściach równych Izabella Stanisława K. i Władysława K., wnioskodawczynie w niniejszej sprawie. Za podstawę zniesienia współwłasności majątku wspólnego wspólników Sąd Rejonowy przyjął dyspozycję art. 875 k.c. wobec uznania, że spółka uległa rozwiązaniu z chwilą śmierci Stanisława K. i że nie doszło do kontynuowania spółki z udziałem jego spadkobierców.

Dalej Sąd Rejonowy orzekł, że podlegający podziałowi majątek wspólników, istniejący w chwili rozwiązania spółki, a składający się z 25 sztuk lisów stada podstawowego oraz różnych urządzeń wymienionych szczegółowo w ust. I pkt 1-27 sentencji postanowienia o łącznej wartości 71.182 zł, przyznaje się na własność Kazimierzowi K., natomiast nakłady na budowę kuchni letniej i studni oraz na instalację elektryczną i siłę przyznaje się obu wnioskodawczyniom na współwłasność w częściach równych. Uzasadniając rozstrzygnięcie w tym zakresie, Sąd Rejonowy wskazał, że uczestnik postępowania wywiózł z fermy prawie całe urządzenie ruchome, dlatego też wnioskodawczyniom należy przyznać w naturze jedynie nakłady ściśle związane z należącym do nich gruntem. Sąd Rejonowy ustalił, że składniki majątkowe, należące do majątku wspólnego, mają wartość 98.282 zł, wobec czego na udział obu wnioskodawczyń przypada 49.141 zł, skoro zaś przyznane im nakłady odpowiadają kwocie 27.100 zł, to należy im się od uczestnika postępowania dopłata w kwocie 21.842 zł. Ponadto wnioskodawczyniom z tytułu udziału w pożytkach z majątku wspólnego za lata 1973-1975 (po potrąceniu kosztów uzyskania) przysługuje kwota 94.949 zł, a ponadto kwota 10.500 zł tytułem wynagrodzenia za korzystanie z działki pod fermę, kwota 8.000 zł pozostawiona na karmę, kwota 2.970 zł za sprzedaż 5 sztuk skór oraz kwota 10.563 zł stanowiąca resztę spłaconej przez nie pożyczki. Łącznie więc Sąd Rejonowy zasądził od uczestnika postępowania na rzecz obu wnioskodawczyń kwotę 148.924 zł, tj. po 74.482 zł dla każdej z nich.

Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji wnioskodawczyni i uczestnika postępowania Sąd Wojewódzki zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że ustalił łączną wartość składników majątkowych przyznanych uczestnikowi postępowania na kwotę 70.325 zł, obniżył zasądzone wnioskodawczyniom należności z tytułu dopłaty do ich udziału oraz z tytułu przysługujących im pożytków z kwot po 74.462 zł do kwot po 62.414 zł, wyłączył ze składu majątku wspólnego belkę drewnianą wartości 300 zł oraz 12 słupków metalowych wartości 960 zł, ustalając wartość dzielonego majątku na kwotę 97.425 zł, w związku z czym stosownie skorygował rozstrzygnięcie o kosztach sądowych, poza tym zaś oddalił obie rewizje i zniósł wzajemnie między uczestnikami koszty postępowania rewizyjnego. Poza skorygowaniem nieścisłości w orzeczeniu Sądu Rejonowego, szczegółowo wymienionych w uzasadnieniu postanowienia Sądu Wojewódzkiego, sąd ten podzielił w zasadzie stanowisko pierwszej instancji zarówno co do podziału majątku wspólnego, przyjmując, iż wobec zabrania i sprzedania przez uczestnika postępowania prawie wszystkich ruchomych składników majątkowych tego majątku nie może być mowy o zwrocie wkładów, lecz tylko o zapłacie równowartości, jak i co do przyznania wnioskodawczyniom pożytków z rzeczy wspólnej stosownie do ich udziałów za lat a 1973-1975 i częściowo za 1972 r. Skoro bowiem uczestnik postępowania pożytki te pobierał i nie dopuścił wnioskodawczyń do wspólnego korzystania z fermy lisiej po śmierci Stanisława K., obowiązany jest rozliczyć się z nimi z tytułu pobieranych pożytków.

W rewizji nadzwyczajnej, opartej na podstawie rażącego naruszenia art. 381 § 1 i art. 387 k.p.c. w związku z art. 3 § 2, art. 233 § 1 i art. 316 § 1 k.p.c. oraz art. 871 i art. 875 k.c., Minister Sprawiedliwości wniósł o uchylenie postanowień sądów obu instancji i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w Lubartowie do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna nie kwestionuje prawidłowości dokonanych przez Sądy orzekające ustaleń ani co do wartości i składu majątku wspólnego, ani co do przychodów uzyskanych przez uczestnika postępowania w czasie dalszego prowadzenia fermy w latach 1973-1975, jedyny jej bowiem zarzut sprowadza się do tego, że w sprawie nie mogły mieć zastosowania przepisy art. 875 k.c. dotyczące rozwiązania spółki. Zdaniem rewizji nadzwyczajnej rozwiązanie spółki z ważnych powodów może - w myśl art. 874 k.c. - nastąpić tylko na żądanie wspólników, wobec czego śmierć Stanisława K. należało potraktować jako ustąpienie jego ze spółki, w konsekwencji zaś rozliczenie między pozostałymi przy życiu wspólnikiem Kazimierzem K. i spadkobierczyniami zmarłego Stanisława K. należało przeprowadzić przy zastosowaniu dyspozycji art. 871 k.c., przy tej zaś koncepcji uczestnik postępowania nie byłby obciążony wysokimi kwotami - w szczególności z tytułu pożytków za lata 1973-1975.

Rewizja nadzwyczajna więc zdaje się reprezentować pogląd, że przepisy art. 875 k.c. mają zastosowanie tylko w wypadku rozwiązania spółki przez sąd na podstawie art. 874 k.c. Zdaniem Sądu Najwyższego, przepisy kodeksu cywilnego o spółce cywilnej nie uzasadniają takiego poglądu. Wspomniane przepisy normują wprawdzie tylko jeden ze sposobów rozwiązania spółki cywilnej, mianowicie w drodze orzeczenia sądowego, poza tym jednak do rozwiązania spółki może dojść także z innych przyczyn i w inny sposób. Spośród kilku możliwych sposobów jednym z nich jest rozwiązanie spółki dwuosobowej wskutek wystąpienia wspólnika niezależnie od tego, czy nastąpiło to wskutek wypowiedzenia (art. 869 k.c.), czy też wskutek śmierci wspólnika i braku zastrzeżenia o wejściu do spółki na jego miejsce jego spadkobierców (art. 872 k.c.). Przepis art. 576 pkt 3 poprzednio obowiązującego kodeksu zobowiązań wyraźnie przewidywał, że rozwiązanie spółki następuje - między innymi - w wypadku, gdy pozostał w niej tylko jeden wspólnik wskutek ustąpienia innych. Brak takiego przepisu w obecnie obowiązujących przepisach kodeksu cywilnego o spółce nie oznacza zmiany w tym zakresie stanu prawnego, skoro z istoty spółki unormowanej w polskim prawie cywilnym jest niewątpliwe, że jedną z podstawowych przesłanek bytu spółki jest udział w niej co najmniej dwóch wspólników. W konsekwencji wystąpienie wspólnika, powodujące pozostanie tylko jednego wspólnika, jest równoznaczne z rozwiązaniem spółki, skoro polskiemu systemowi prawa cywilnego nie jest znana spółka jednoosobowa.

Przepisy art. 875 k.c. odnoszą się do wszystkich wypadków rozwiązania spółki. Tekst tego artykułu nie uzasadnia wiązania go tylko z wypadkiem rozwiązania spółki w trybie przewidzianym w art. 874 k.c., tak wąskie bowiem rozumienie zakresu stosowania art. 875 k.c. oznaczałoby istnienie luki w przepisach w przedmiocie trybu likwidacji spółki rozwiązanej w inny sposób niż w drodze orzeczenia sądu, a więc rozwiązania z powodów wskazanych w umowie, na skutek uchwały wspólników itd. A zatem wzajemne stosunki wspólników od chwili rozwiązania spółki oraz tryb likwidacji spółki należy oceniać według dyspozycji art. 875 k.c. także wtedy, gdy wskutek wystąpienia wspólnika dochodzi do rozwiązania spółki dlatego, że pozostał w niej tylko jeden wspólnik.

Zasady rozliczenia wspólnika występującego ze spółki (art. 871 k.c.) różnią się od zasad likwidacji majątku wspólnego wspólników w wypadku rozwiązania spółki (art. 875 k.c.). Przyczyna wspomnianych różnic leży w tym, że w wypadku wystąpienia wspólnika, które nie prowadzi do rozwiązania spółki, spółka istnieje; chodzi więc o dokonanie rozliczenia między nadal istniejącą spółką a występującym z niej wspólnikiem, natomiast w wypadku rozwiązania spółki twór prawny, jakim jest spółka, przestaje istnieć, pozostaje zaś tylko majątek wspólny wspólników, którego likwidacja wymaga odmiennych zasad i trybu. Z tego zaś punktu widzenia nie ma jakiejkolwiek różnicy pomiędzy rozwiązaniem spółki z powodu wystąpienia wspólnika (wskutek dokonanego przez niego wypowiedzenia lub wskutek jego śmierci) a rozwiązaniem spółki z jakichkolwiek przyczyn.

Z powyższych przyczyn należało uznać, że w wypadku rozwiązania spółki cywilnej wskutek tego, że w następstwie wystąpienia wspólnika ze spółki pozostał w niej tylko jeden wspólnik, do wspólnego majątku wspólników mają zastosowanie przepisy art. 875 k.c.

Według dyspozycji art. 875 § 1 k.c. do wspólnego majątku wspólników od chwili rozwiązania spółki zastosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych, jednakże z uwzględnieniem odmienności przewidzianych w dalszych przepisach tego artykułu. Odpowiednie stosowanie przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych w wypadku rozwiązania spółki wskutek śmierci jednego ze wspólników spółki dwuosobowej ma miejsce także w stosunkach między spadkobiercami zmarłego wspólnika, a pozostałym wspólnikiem. Z zastosowania odpowiednio przepisów o współwłasności wynika, że do chwili podzielenia majątku wspólnego wspólnikom rozwiązanej spółki bądź ich następcom prawnym przypadają pożytki i inne przychody z tego majątku, uzyskane po rozwiązaniu spółki (odpowiednio stosuje się art. 207 k.c.). Tak więc przy likwidacji stosunków majątkowych między wspólnikami po rozwiązaniu spółki podlegają rozliczeniu również wspomniane pożytki i inne przychody.

Likwidację majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki przeprowadzają wspólnicy w myśl zasad przewidzianych w art. 875 k.c. Jeżeli jednak nie uczynią tego w drodze umowy, każdy ze wspólników, a także spadkobierca zmarłego wspólnika, może żądać przeprowadzenia likwidacji tego majątku przez sąd. W zakresie odrębnie nie unormowanym w przepisach § 2 i 3 art. 875 k.c. do podziału majątku wspólnego mają odpowiednie zastosowanie przepisy o zniesieniu współwłasności. Przepisy tego artykułu nie normują trybu postępowania sądowego, z zamieszczonego jednak w tym artykule odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych, obejmujących również zniesienie współwłasności, można wyprowadzić wniosek, że likwidację majątku wspólnego wspólników po rozwiązaniu spółki cywilnej przeprowadza sąd w trybie właściwym dla zniesienia współwłasności, tj. w trybie postępowania nieprocesowego, stosując odpowiednio przepisy art. 617 i nast. k.p.c. Wniosek taki jest logiczną konsekwencją przyjętej w kodeksie cywilnym konstrukcji, według której nie ma odrębnego trybu likwidacji majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki, likwidację tę bowiem przeprowadza się przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o zniesieniu współwłasności.

Z odpowiedniego zastosowania w postępowaniu sądowym art. 618 § 1 k.p.c. wynika, że w tym postępowaniu możliwe jest również rozstrzygnięcie wzajemnych roszczeń wspólników z tytułu posiadania majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki. Sądy orzekające rozstrzygnęły o zgłoszonych w tym przedmiocie roszczeniach na podstawie wyczerpująco zebranego materiału dowodowego, przy czym szczegółowo uzasadniły zajęte stanowisko co do poszczególnych punktów spornych.

Ustaleń w tym przedmiocie rewizja nadzwyczajna w niczym nie podważa, kwestionując jedynie samą zasadę zastosowania przepisów art. 875 k.c. Skoro, jak wyżej wykazano, sądy obu instancji prawidłowo zastosowały dyspozycje tego artykułu, brak było podstawy do uwzględnienia zawartego w rewizji nadzwyczajnej wniosku o uchylenie zaskarżonych orzeczeń, wobec czego Sąd Najwyższy - stosownie do art. 421 § 1 k.p.c. - orzekł jak w sentencji.

OSNC 1978 r., Nr 7, poz. 115