Uchwała z dnia 1977-04-16 sygn. III CZP 14/77

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 14/77

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 16 kwietnia 1977 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, S. Dmowski, J. Ignatowicz, J. Krajewski (sprawozdawca), J. Pietrzykowski, K. Olejniczak.

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, K. Wojnarowicz, po rozpoznaniu wniosku Ministra Sprawiedliwości o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy wskazanie w orzeczeniu zasądzającym alimenty na rzecz osoby małoletniej jej imiennie określonego przedstawiciela ustawowego, do rąk którego alimenty mają być wypłacane, jest elementem tytułu wykonawczego nie podlegającym w myśl art. 804 k.p.c. kontroli organu egzekucyjnego, czy też jako element dotyczący jedynie zdolności procesowej wierzyciela i umocowania do działania w jego imieniu podlega kontroli tego organu?

W wypadku udzielenia odpowiedzi stwierdzającej, że organ egzekucyjny jest związany treścią orzeczenia również w tej jego części, która dotyczy uprawnienia imiennie określonego przedstawiciela ustawowego do pobierania zasądzonych na rzecz małoletniego alimentów, w jakim postępowaniu orzeczenia te podlegają w tej części zmianie w przypadku przejścia prawa do reprezentacji małoletniego na inną osobę?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Jeżeli w wyroku została wymieniona osoba uprawniona do odbioru alimentów zasądzonych na rzecz małoletniego, wypłata świadczeń alimentacyjnych następuje do rąk tej osoby.

Zmianę osoby uprawnionej do odbioru alimentów w imieniu małoletniego ustala się na podstawie odpowiedniego orzeczenia sądu opiekuńczego.

W razie wątpliwości co do reprezentacji małoletniego organ egzekucyjny lub organ zobowiązany do wypłaty świadczeń zwraca się o wyjaśnienie do sądu opiekuńczego.

Uzasadnienie

1. Uprawnioną do żądania świadczeń alimentacyjnych jest wyłącznie osoba, której potrzeby mają być zaspokojone za pomocą tych świadczeń. W związku z tym w procesie o alimenty wyłącznie ona jest powodem, niezależnie od tego, kto w jej interesie wystąpił z powództwem. Według przyjętego bowiem w kodeksie rozwiązania powodem jest osoba, na rzecz której ma nastąpić rozpoznanie sprawy i urzeczywistnienie prawa. Stąd stronami nie są przedstawiciele ustawowi stron, powołani do ich reprezentowania w postępowaniu, a w szczególności w procesie o alimenty dla dziecka stroną powodową - przykładowo rzecz biorąc - nie jest matka, ale dziecko, matka zaś występuje jako jego przedstawiciel ustawowy.

Uregulowanie to rzutuje w sposób bezpośredni na treść wyroku, który w swej części dyspozytywnej - ze względu na granice powagi rzeczy osądzonej - zawiera w myśl art. 325 k.p.c. dwa istotne elementy: rozstrzygnięcie o żądaniach stron oraz dokładne określenie osoby uprawnionej i zobowiązanej.

Wśród koniecznych elementów wyroku nie zamieszcza natomiast ustawa warunku określenia przedstawicieli ustawowych. Brak zatem uzasadnionych podstaw do wysunięcia twierdzenia, iż wymienienie przedstawiciela ustawowego należy do istotnych elementów wyroku. Wysuniętego stanowiska nie podważa okoliczność, że w myśl niektórych unormowań kodeksu postępowania cywilnego do tych osób mogą być stosowane przepisy o stronach (art. 300 § 2) oraz że przepisy o przedstawicielach ustawowych znajdują się w tytule dotyczącym stron.

2. Według wieloletniej i przeważającej praktyki w wyrokach zasądzających alimenty na rzecz osób małoletnich sądy wymieniają także imiennie określonych przedstawicieli ustawowych, do rąk których świadczenia te mają być wypłacane. Prawidłowości tej praktyki nie należy kwestionować, gdyż jest ona niemal powszechna, utrwalona, nie pozostaje w sprzeczności z obowiązującym prawem i odgrywa poważną rolę z praktycznego punktu widzenia. W szczególności nie narusza ona dyspozycji art. 325 k.p.c. Przepis ten bowiem wymienia tylko elementy, które wyrok powinien zawierać, nie wyłącza natomiast zamieszczenia w sentencji orzeczenia elementów uzasadnionych względami celowości i praktycznej przydatności. Wyrok - jak każdy dokument publiczny - obok elementów stanowiących o jego istocie i bycie prawnym, może zawierać elementy dotyczące kwestii ubocznych. Za takim stanowiskiem przemawia na przykład treść § 120 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 grudnia 1969 r. regulamin czynności sądów wojewódzkich i powiatowych w sprawach cywilnych i karnych (Dz. U. Nr 37, poz. 325), według którego w przypadku, gdy orzeczeniem zasądza się należność, jakiej ze względu na jej rodzaj przysługuje pierwszeństwo egzekucyjne, sąd wymienia w sentencji orzeczenia rodzaj należności. Dyrektywa ta odnosi się niewątpliwie do alimentów, skoro one korzystają z takiego pierwszeństwa (art. 1025 § 1 pkt 2 k.p.c.). Praktyka taka ma również istotne znaczenie z punktu widzenia sprawności egzekucji, a zwłaszcza rytmiczności wypłacania świadczeń, gdyż stwarza pełną jasność co do osoby uprawnionej do odbioru alimentów.

3. Akceptacja dotychczasowej praktyki nie oznacza jednak, że wskazanie w wyroku zasądzającym alimenty na rzecz osoby małoletniej jej przedstawiciela ustawowego, stanowi istotny element tytułu wykonawczego w rozumieniu art. 804 k.p.c., wyłączającego uprawnienie organu egzekucyjnego do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tym dokumentem. Z tego punktu widzenia tytuł wykonawczy stwierdza dwie istotne kwestie: zakres uprawnień wierzyciela i zakres obowiązku dłużnika. Te dwa elementy decydują o istocie tytułu wykonawczego i stanowią jego treść. Wszystkie inne zawarte w nim wzmianki mają tylko wtórny charakter i stąd ich zamieszczenie lub brak nie wpływają na istotę tego dokumentu. Zawarte zatem w wyroku zasądzającym alimenty wymienienie przedstawiciela ustawowego nie może być uważane za element tytułu wykonawczego w podanym rozumieniu, ale jedynie za dowód umocowania do działania w imieniu małoletniego w postępowaniu egzekucyjnym, a w szczególności do odbioru zasądzonych alimentów. Taki charakter omawianej wzmianki wynika z treści art. 65 i 66 k.p.c. regulujących kwestię zdolności procesowej osób małoletnich, przepisy te bowiem stosuje się - poprzez normę odsyłającą do art. 13 § 2 k.p.c. - także do egzekucji. Wyłączenie uprawnienia do badania w zakresie określonym art. 804 k.p.c. ogranicza się zatem do istotnych elementów tytułu egzekucyjnego, a w konsekwencji odpowiednich elementów tytułu wykonawczego.

Wskazane ograniczenie nie może jednak oznaczać uprawnienia organu egzekucyjnego do badania zasadności elementu dotyczącego określenia przedstawiciela ustawowego. Ustalenie w tym zakresie należy do kompetencji sądu i dlatego z ogólnych zasad oraz charakteru funkcji komornika jako organu wykonawczego wynika, iż nie przysługuje mu również uprawnienie do badania zasadności i tej części tytułu wykonawczego.

4. W toku egzekucji alimentów może dojść do zmiany w osobie przedstawiciela ustawowego dziecka lub utraty przez nią tego przymiotu. Sytuacje takie zachodzą najczęściej, gdy wierzyciel uzyskał pełnoletność zachowując uprawnienia do alimentów, w razie pozbawienia, ograniczenia i zawieszenia władzy rodzicielskiej rodzica wymienionego w wyroku jako przedstawiciel ustawowy dziecka, albo zmiany opiekuna, czy kuratora, bądź na skutek umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej. Powstaje wówczas sprzeczność pomiędzy brzmieniem tytułu wykonawczego a rzeczywistym stanem prawnym. Wyłaniają się trudności przy ściąganiu alimentów, co może grozić zahamowaniem w rytmicznym dostarczaniu osobie uprawnionej niezbędnych środków utrzymania. Trudności te powstają zwłaszcza przy wypłacie świadczeń z funduszu alimentacyjnego wówczas, gdy dziecko uprawnione do świadczeń alimentacyjnych przebywa w domu dziecka, a matka, posiadając formalny tytuł uprawniający do odbioru alimentów, prowadzi egzekucję przeciwko zobowiązanemu. Powstają one również w wypadku dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę bez postępowania egzekucyjnego - stosownie do art. 88 § 1 i 2 k.p. oraz art. 1081 § 3 k.p.c.

Wyłania się wówczas zagadnienie sposobu, w jakim zachodząca pomiędzy treścią tytułu wykonawczego a stanem rzeczywistym sprzeczność powinna być usunięta. Kodeks postępowania cywilnego nie reguluje tego problemu, a unormowania przewidziane art. 788 § 1 p.k.c. oraz art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. są nieprzydatne, gdyż dotyczą stron, a nie ich przedstawicieli ustawowych. Zmiana w osobie przedstawiciela ustawowego nie wymaga też stwierdzenia w oddzielnym, incydentalnym postępowaniu, toczącym się wyłącznie na użytek egzekucji.

Rozwiązania zagadnienia szukać należy w przepisach prawa materialnego dotyczących reprezentacji osób małoletnich. Dziecko z uwagi na brak lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych musi mieć przedstawiciela ustawowego. Zmiany w tym zakresie znajdują swoje odzwierciedlenie w odpowiednim orzeczeniu sądu opiekuńczego.

Z uwagi na różnorodność mogących wchodzić w rachubę sytuacji odpowiedź na pytanie, do czyich rąk ma być dokonywana wypłata zasądzonych alimentów w razie utraty przez przedstawiciela ustawowego wymienionego w wyroku zasądzającym to świadczenie uprawnienia do reprezentacji małoletniego, nie może być jednolita. Należy jednak przyjąć ogólną zasadę, że w przypadku, gdy w wyroku została wymieniona osoba uprawniona do odbioru alimentów zasądzonych na rzecz małoletniego, organ egzekucyjny lub organ zobowiązany do wypłaty świadczeń powinien przekazywać alimenty do rąk tej osoby.

Organy te mogą przekazać świadczenie innej osobie w razie przedstawienia orzeczenia sądu opiekuńczego, wskazującego, że one są przedstawicielami ustawowymi małoletniego. Tak więc przykładowo w razie pozbawienia władzy rodzicielskiej osoby, która została wymieniona w wyroku zasądzającym alimenty jako przedstawiciel ustawowy małoletniego, i ustanowienia opieki nad dzieckiem, dane orzeczenie stanowi legitymację do pobierania świadczeń.

5. Może się zdarzyć, że wskazana w wyroku osoba jako przedstawiciel ustawowy, mimo utraty uprawnienia do reprezentacji, utrzymuje nadal osobę małoletnią. Sytuacje takie mogą zachodzić najczęściej w razie wydania przed sąd opiekuńczy postanowienia o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, gdy pomiędzy wydaniem orzeczenia i jego wykonaniem z reguły upływa pewien okres. W takiej sytuacji uprawnienie do pobierania alimentów przysługuje dotychczasowemu przedstawicielowi ustawowemu. Rodzicom zastępczym i placówkom opiekuńczo-wychowawczym uprawnienie do pobierania przyznanych dziecku alimentów przysługuje dopiero od chwili przejęcia pieczy nad osobą małoletnią.

6. W razie zmiany osoby uprawnionej do odbioru alimentów prawo do egzekwowania zaległych świadczeń za okres do zaistnienia tej zmiany przysługuje nowo ustanowionemu przedstawicielowi ustawowemu. Nie może ich ściągnąć osoba, która straciła przymiot przedstawiciela ustawowego, z chwilą bowiem utraty tego przymiotu gasną związane z nim uprawnienia.

7. W przypadku uzyskania przez uprawnionego pełnoletności z zachowaniem prawa do dalszej alimentacji wypłata świadczenia może nastąpić wyłącznie do jego rąk. Zdarzenie to nie wymaga stwierdzenia orzeczeniem sądu opiekuńczego i dlatego do wykazania legitymacji do osobistego odbioru świadczeń wystarczą odpowiednie dokumenty stanu cywilnego.

8. Kwestia, do czyich rąk mają być wypłacone alimenty, może w pewnych sytuacjach budzić wątpliwości, np. w razie śmierci matki, gdy ojciec żyje, a jej tylko służyło wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jest jednak rzeczą oczywistą, że organ egzekucyjny oraz organ zobowiązany do wypłaty świadczeń nie powinny przekazywać alimentów osobie nieuprawnionej. W razie zatem uzasadnionej wątpliwości w tym zakresie organy te mają obowiązek zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyjaśnienie.

Należy jednak podkreślić, że czynność ta powinna być przedsiębrana tylko w uzasadnionych przypadkach i z dużą starannością, gdyż wiąże się ona z zakłóceniem w rytmicznym dostarczaniu osobie uprawnionej koniecznych środków utrzymania.

OSNC 1977 r., Nr 7, poz. 106