Uchwała z dnia 2000-03-17 sygn. I KZP 58/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 58/99 

UCHWAŁA z dnia 17 marca 2000 r.

Z użytych w przepisie art. 242 § 3 k.k. słów "nie powróci do zakładu karnego najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu", jak też z ratio legis tego przepisu wynika, że określone w nim przestępstwo ma charakter przestępstwa trwałego.

Przewodniczący: sędzia SN A. Konopka.

Sędziowie: SN E. Strużyna, sędzia SA del. do SN A. Wąsek (sprawozdawca).

Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie A. K., po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w P., postanowieniem z dnia 10 grudnia 1999 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy występek z art. 242 § 3 k.k. jest przestępstwem o charakterze trwałym?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

UZASADNIENIE

Na wstępie należy zauważyć, że przedstawione Sądowi Najwyższemu przez Sąd Okręgowy zagadnienie prawne sprawiać może wrażenie zagadnienia czysto teoretycznego, "akademickiego", ponieważ dotyczy przyjętej w doktrynie klasyfikacji przestępstw. Instytucja pytań prawnych, unormowana w art. 441 § 1 k.p.k., nie dotyczy jednak kwestii doktrynalnych związanych np. z podziałem i klasyfikacją przestępstw. Analiza uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego wskazuje jednak na to, że sąd ten przy rozpoznawaniu środka odwoławczego powziął wątpliwości co do tego, czy użyte w art. 242 § 3 k.k. określenie "nie powróci" wskazuje na to, że przestępstwo kwalifikowane z tego przepisu może być popełnione określonego dnia, w ściśle określonym czasie, czy też także w odpowiednim przedziale czasu, to znaczy w czasie, w którym sprawca nie powraca do zakładu karnego. Stąd też pytanie Sądu Okręgowego, czy przestępstwo z art. 242 § 3 k.k. jest przestępstwem trwałym. Nasuwa się uwaga, że w świetle unormowania art. 441 § 1 k.p.k. Sąd Okręgowy powinien był sformułować pytanie w ten sposób, aby wskazać w nim niejasne, jego zdaniem, sformułowanie w przepisie art. 242 § 3 k.k., dające podstawę do przeciwstawnych sobie interpretacji. Por. postanowienie SN z dnia 6 lipca 1982 r., VI KZP 8/82, OSNPG 1982, nr 10, poz. 140 i postanowienie SN z dnia 16 czerwca 1993, I KZP 14/93, Wokanda 1993, nr 11, s. 9-10. Zob. też J. Bratoszewski: Działalność uchwałodawcza Sądu Najwyższego, w: Nowe prawo karnoprocesowe, Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, Poznań 1999, s. 188-189; R. A. Stefański: Rola Sądu Najwyższego w kształtowaniu jednolitości orzecznictwa w sprawach karnych, w: S. Waltoś (red.): Jednolitość orzecznictwa w sprawach karnych. Kraków 1998, s. 277-278.

Przedstawione Sądowi Najwyższemu przez Sąd Okręgowy pytanie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego i prawnego:

Prokuratura Rejonowa w T., Ośrodek Zamiejscowy w C., oskarżyła A. K. o popełnienie przestępstwa określonego w art. 242 § 3 k.k., polegającego na tym, że w okresie od dnia 13 lipca 1996 r. do dnia 7 stycznia 1999 r. w W., po wykorzystaniu przerwy (12 miesięcy) w odbywaniu kary pozbawienia wolności, bez usprawiedliwionej przyczyny nie powrócił do zakładu karnego.

Sąd Rejonowy w T. uznał oskarżonego A. K. za winnego zarzucanego mu przestępstwa z tą zmianą, że przyjął, że oskarżony dopuścił się czynu w okresie od dnia 1 września 1998 r. do dnia 7 stycznia 1999 r. i na podstawie art. 242 § 3 k.k. wymierzył mu karę 4 miesięcy pozbawienia wolności. Sąd stanął na stanowisku, że stan bezprawny realizujący znamiona przestępstwa określonego w art. 242 § 3 k.k. był utrzymywany przez dłuższy czas i polegał na "niepowrocie" oskarżonego do zakładu karnego, pomimo upływu okresu przerwy w karze. Zdaniem sądu, w takim przypadku czyn zabroniony jest popełniony w ciągu całego okresu utrzymywania się stanu bezprawnego, tj. począwszy od pierwszego dnia, kiedy sprawca realizował znamiona danego typu czynu zabronionego, aż do dnia, w którym ten stan bezprawny został zlikwidowany. Ponieważ do spenalizowania czynu polegającego na "niepowrocie" w oznaczonym terminie z przerwy w karze doszło dopiero w k.k. z 1997 r., sąd dokonał korekty w opisie czynu przyjmując, że oskarżony popełnił go w okresie od dnia 1 września 1998 r. do dnia 7 stycznia 1999 r.

Od wyroku tego apelację wniósł obrońca oskarżonego, zaskarżając go w całości, zarzucając m.in. obrazę art. 242 § 3, art. 30 k.k. i art. 4 § 1 k.k. Obrońca w swej apelacji wywodzi, że z uwagi na fakt, iż przestępstwo określone w art. 242 § 3 k.k. nie było znane kodeksowi karnemu z 1969 r., w sprawie tej powinien znajdować zastosowanie art. 4 § 1 k.k. Skoro zatem w poprzednim stanie prawnym niepowrócenie do zakładu karnego po przerwie w karze nie było występkiem, to możliwość przypisania winy w tym okresie może dotyczyć tylko zachowań po dniu 1 września 1998 r., gdyż w przeciwnym wypadku prawo będzie działało wstecz. W konkluzji swej apelacji obrońca wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uniewinnienie oskarżonego od przypisanego mu występku.

W uzasadnieniu wydanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. postanowienia Sąd Okręgowy dał wyraz swej wątpliwości, czy przestępstwo określone w art. 242 § 3 k.k. jest przestępstwem trwałym, a zatem, czy jest popełniane przez sprawcę przez cały czas jego bezprawnego przebywania na wolności, na której znalazł się legalnie w wyniku otrzymania czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego, czy też polega tylko na niepowróceniu do zakładu karnego w określonym terminie. Zdaniem Sądu Okręgowego, wykładnia gramatyczna użytego przez ustawodawcę sformułowania "nie powróci" wskazywałaby, że przestępstwo określone w art. 242 § 3 k.k. popełnione może być konkretnego dnia, w ściśle określonym czasie, a nie w przedziale czasu, gdyż ustawodawca nie mówi o sprawcy, który "nie powraca". Sąd Okręgowy wskazał w tym kontekście na przepis art. 338 § 1 k.k. (art. 303 § 1 k.k. z 1969 r.), którego istota polega na samowolnym, a więc bezprawnym opuszczeniu miejsca, w którym sprawca miał obowiązek przebywać oraz na bezprawnym pozostawaniu poza tym miejscem. Trwały stan przestępny został tu wyraźnie określony ustawowym znamieniem, w przeciwieństwie do treści art. 242 § 3 k.k.

Przedstawiciel Prokuratury Krajowej wyraził pogląd, że przestępstwo określone w art. 242 § 3 k.k. jest przestępstwem trwałym.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Nie ulega wątpliwości, że kryminalizację "niepowrotu" skazanego - bez usprawiedliwionej przyczyny - w terminie po wykorzystaniu zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego lub aresztu śledczego, albo po wykorzystaniu przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, wprowadził k.k. z 1997 r. (art. 242 § 2 i 3). Na gruncie k.k. z 1969 r. tego rodzaju czyn (ściślej - zaniechanie) nie był przestępstwem. Przepis art. 256 § 1 k.k. z 1969 r. (odpowiednikiem jego jest przepis art. 242 § 1 k.k. z 1997 r.) nie penalizował, rzecz prosta, zachowania polegającego na zaniechaniu powrotu do zakładu karnego, mimo upływu terminu przepustki lub przerwy w wykonaniu kary. Pogląd ten był powszechnie przyjmowany zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w doktrynie. Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1992 r., III KRN 129/92, OSNKW 1993, z. 1-2, poz. 6; W. Dadak: Pozbawienie wolności jako znamię przestępstwa samouwolnienia. Uwagi na tle kryminalizacji samouwolnień, PiP 1995, nr 10-11, s. 90. Odmiennie jedynie W. Świda: Prawo karne, Warszawa 1986, s. 624.

Rzecz teraz w tym, jak należy rozumieć użyte w art. 242 § 3 k.k. (to samo dotyczy odpowiednio art. 242 § 2 k.k.) sformułowanie "nie powróci do zakładu karnego najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu". Sąd Okręgowy zdaje się skłaniać do poglądu, że sformułowanie "nie powróci" oznacza, że przestępstwo określone w art. 242 § 3 k.k. może być popełnione tylko jednego dnia, w ściśle określonym czasie, a nie w przedziale czasu. Tym samym przestępstwo określone w art. 242 § 3 k.k. nie miałoby charakteru przestępstwa trwałego, a niepowrócenie sprawcy, zarówno przed dniem 1 września 1998 r. (dzień wejścia w życie k.k. z 1997 r.), jak i po tej dacie, nie stanowiłoby przestępstwa. Stałaby temu na przeszkodzie zasada nullum crimen sine lege poenali anteriori, statuowana w art. 42 pkt 1 Konstytucji RP, art. 1 § 1 k.k. i przepisach ratyfikowanych przez Polskę konwencji międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka.

Nie można się z tym zgodzić. Użycie w art. 242 § 3 k.k. określenia "nie powróci" wcale nie oznacza, że ten czyn zabroniony może być popełniony tylko jednego dnia, mianowicie trzeciego dnia po upływie wyznaczonego terminu przerwy. Nie przekonują wcale racje metody wykładni językowej, do której odwołuje się Sąd Okręgowy. Rzeczony przepis mówi bowiem o sprawcy, który w określonym terminie "nie powróci" do zakładu karnego, a nie o sprawcy, który - "nie powrócił" do zakładu karnego. Widoczne jest, że ustawodawca odstąpił tutaj od przyjętej w kodeksie karnym (jak też w ustawach karnych pozakodeksowych) techniki określania znamienia czynnościowego strony przedmiotowej czynu zabronionego przy użyciu czasownika w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, np. zabija (art. 148 § 1-4 k.k.), powoduje (art. 155, 156 § 1, art. 157 § 1 i 2 k.k.), zabiera (art. 278 § 1 k.k.). Taka jest tradycja języka polskiego ustawodawstwa karnego. Nie powinno być jednak wątpliwości, że ustawa karna określa z reguły typy czynów zabronionych w postaci stadialnej dokonania, a nie usiłowania. Odpowiednie przepisy ustawy karnej należy zatem właściwie odczytać jako - kto zabił, kto spowodował, kto zabrał, etc. Nie znaczy to jednak, aby użyte w art. 242 § 3 k.k. sformułowanie "nie powróci" miało być koniecznie rozumiane jako "nie powrócił". Ustawowe znamię "nie powróci" może być bowiem rozumiane jako "nie powrócił i (nadal) nie powraca". Przyjąć też trzeba, że ratio legis przepisu art. 242 § 3 k.k. polega na tym, że dopuszcza się przedmiotowego czynu zabronionego sprawca, który w warunkach określonych przez ten przepis - nie powrócił i nie powraca do zakładu karnego.

Trafnie wywodzi Prokurator Prokuratury Krajowej, że istota przestępstwa określonego w art. 242 § 3 k.k. polega na uchylaniu się od obowiązku stawienia się w zakładzie karnym w celu dalszego odbywania kary pozbawienia wolności i przebywanie bez usprawiedliwionej przyczyny na wolności, a nie w zakładzie karnym. Z chwilą upływu terminu określonego w tym przepisie nie przestaje istnieć obowiązek powrotu sprawcy do zakładu karnego; obowiązek ten ciąży na nim cały czas. Przez ten okres utrzymuje się stan przestępny, a przestępstwo zostaje zakończone dopiero z chwilą stawienia się sprawcy w zakładzie karnym w celu kontynuowania odbywania kary.

Zdaniem Sądu Najwyższego, należałoby dodać, że owo "stawienie się" może mieć charakter dobrowolny lub przymusowy.

W świetle dokonanych ustaleń należy przyjąć, że z użytych w art. 242 § 3 k.k. słów "nie powróci do zakładu karnego najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu", jak też z ratio legis tego przepisu wynika, że określone w nim przestępstwo ma charakter przestępstwa trwałego. Również w doktrynie wyrażono pogląd, że przestępstwa określone w art. 242 § 2 k.k. i art. 242 § 3 k.k. mają charakter przestępstw trwałych. Por. W. Dadak: Przestępstwo tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 242 § 2 k.k.), "Przegląd Więziennictwa Polskiego" 1999, nr 24-25, s. 22-23.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego i doktryna prawa karnego uznają, że przestępstwo trwałe polega na wywołaniu i utrzymaniu przez pewien czas stanu przestępnego bądź tylko na utrzymaniu pewnego stanu przestępnego, którego sprawca nie spowodował. Uznanie, że dane przestępstwo ma charakter trwały, rodzi stosowne konsekwencje z punktu widzenia kwestii dotyczących ustalenia czasu popełnienia tego przestępstwa (np. art. 1 § 1 k.k., art. 4 § 1 k.k., art. 10 § 1 k.k., art. 101 § 1 i 2 k.k.), jak też stosowania instytucji współdziałania przestępnego i obrony koniecznej. Por. uchwała SN z dnia 20 grudnia 1972 r., VI KZP 61/72, OSNKW 1973, nr 2-3, poz. 23; uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 10 lipca 1987 r., VI KZP 8/87, OSNKW 1987, nr 11-12, poz. 97; wyrok SN z dnia 20 grudnia 1975 r., II KRN 46/74, OSNKW 1975, nr 2, poz. 27; wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1993 r., WR 107/93, OSNKW 1993, nr 11-12, poz. 74; uchwała SN z dnia 24 czerwca 1994 r., I KZP 13/94, OSNKW 1994, nr 7-8, poz. 42. Zob. też W. Wolter: Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s. 330-331; I. Andrejew: Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1989, s. 252-254; L. Gardocki: Prawo karne, Warszawa 1998, s. 65.

Niepowrócenie po odbytej przerwie do zakładu karnego bez usprawiedliwionej przyczyny, mające miejsce przed 1 września 1998 r., było zachowaniem bezprawnym w świetle unormowań prawa karnego wykonawczego. Z chwilą wejścia w życie k.k. z 1997 r., tzn. od dnia 1 września 1998 r., czyn ten stał się czynem zabronionym również na gruncie prawa karnego materialnego (art. 242 § 3 k.k.). Mieć trzeba przy tym na uwadze wymóg kodeksu karnego, aby niepowrócenie do zakładu karnego nastąpiło po upływie 3 dni od wyznaczonego terminu zakończenia przerwy (znamię czasu strony przedmiotowej czynu zabronionego). Jeśli zatem termin zakończenia przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności wypadał na dzień 31 sierpnia 1998 r., sprawca dokona przestępstwa określonego w art. 242 § 3 k.k. w dniu 4 września 1998 r., jeżeli przed tym terminem, bez usprawiedliwionej przyczyny, nie powrócił do zakładu karnego. Terminem zakończenia przestępstwa będzie natomiast, jak już była o tym mowa, czas (chwila) uchylenia stanu karnoprawnie bezprawnego utrzymywanego przez sprawcę. (...).