Uchwała z dnia 1974-07-30 sygn. III CZP 44/74

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 44/74

Uchwała z dnia 30 lipca 1974 r.

Przewodniczący: sędzia Z. Masłowski (sprawozdawca). Sędziowie: W. Bryl, H. Dąbrowski.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Władysława R. przeciwko Feliksowi R. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 13 maja 1974 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy o skuteczności potrącenia (art. 498 § 2, art. 499 zdanie ostatnie k.c.) - jako zdarzenia w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. - decyduje chwila zaistnienia możliwości potrącenia (art. 498 § 1, art. 502 k.c.), czy też chwila złożenia oświadczenia o potrąceniu (art. 499 k.c.), tj. chwila skorzystania z możliwości potrącenia?",

udzielił następującej odpowiedzi:

Oświadczenie dłużnika o potrąceniu jego wierzytelności z wierzytelności objętej orzeczeniem sądowym (art. 499 k.c.), złożone po zamknięciu rozprawy, stanowi zdarzenie, na którym może być oparte powództwo przeciwegzekucyjne przewidziane w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.

Uzasadnienie

Nakazem zapłaty wydanym przez Państwowe Biuro Notarialne w dniu 8.X.1969 r., na podstawie weksla wystawionego w dniu 30.IX.1968 r., Władysław R. i Józefa R. zostali zobowiązani do zapłaty solidarnie Helenie R. kwoty 12.000 zł z odsetkami i kosztami postępowania. Nakaz ten uprawomocnił się.

W dniu 5.III.1973 r. Władysław R. wniósł pozew przeciwko Feliksowi R., mężowi Heleny R., o zapłatę kwoty 10.000 zł tytułem wynagrodzenia za pracę w okresie dwóch lat w gospodarstwie rolnym pozwanego i jego żony, twierdząc, że należności za pracę nie otrzymał, ponieważ miała być potrącona z należności wekslowej. Pozwany nie uznał tej kwoty, twierdząc, że powód otrzymał należność za pracę, a równocześnie podniósł zarzut przedawnienia.

Sąd Powiatowy we Włodawie wyrokiem z dnia 20.VI.1973 r. oddalił powództwo, przy czym wyrok ten nie zawiera uzasadnienia.

W sprawie niniejszej Władysław R. wystąpił przeciwko Feliksowi R. jako następcy prawnemu Heleny R. z żądaniem pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego z nakazu zapłaty z dnia 8.X.1969 r.; podniósł on, że wierzytelność objęta tym tytułem nie istnieje, gdyż została z niej potrącona wierzytelność powoda w kwocie 10.000 zł, stanowiąca należność za pracę w gospodarstwie pozwanego i jego żony.

Sąd Powiatowy we Włodawie wyrokiem z dnia 20.II.1974 r. oddalił powództwo. W uzasadnieniu wyroku Sąd ten stwierdził, że skoro powód wykonywał pracę w gospodarstwie pozwanego w latach 1963-1964, to jego wierzytelność z tego tytułu istniała już z chwilą zaprzestania wykonywania pracy. Ponieważ tytuł wykonawczy z nakazu zapłaty został wydany w 1969 r., praca powoda nie może być zdarzeniem - w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. - stanowiącym podstawę żądania pozbawienia tego tytułu wykonalności. Podstawą bowiem takiego żądania może być tylko zdarzenie, które nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego.

Rozpoznając sprawę na skutek rewizji powoda, Sąd Wojewódzki w Lublinie przedstawił w trybie art. 391 k.p.c. Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia budzące wątpliwości zagadnienie prawne, przytoczone na wstępie niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

W świetle przepisu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., zdarzenie powodujące wygaśnięcie należności zasądzonej orzeczeniem sądowym może uzasadniać powództwo dłużnika o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności tylko wówczas, gdy nastąpiło po zamknięciu rozprawy. Unormowanie to pozostaje w korelacji z przepisem art. 316 § 1 k.p.c., stanowiącym, że sąd wydaje wyrok na podstawie stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy. Z powiązania obu tych przepisów wynika, że wszystkie zdarzenia mające wpływ na stosunek prawny, będący przedmiotem procesu, które nastąpiły przed zamknięciem rozprawy, powinny być powołane przez stronę zainteresowaną i uwzględnione w wyroku. Strona, która w czasie procesu do chwili zamknięcia rozprawy nie powoła się na zdarzenie dla niej korzystne, nie może skutecznie powołać się na nie po zamknięciu rozprawy. Dotyczy to oczywiście zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji sądowej. Po zamknięciu rozprawy strony nie mogą działać w procesie. Sąd więc rozstrzyga sprawę bez uwzględnienia zdarzeń nie powołanych przez strony.

Jednym ze zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania jest potrącenie (art. 498 k.c.). Potrącenia dokonywa się przez złożenie oświadczenia drugiej stronie, lecz oświadczenie to ma moc wsteczną (art. 499 k.c.), to znaczy, że jego skutek w postaci wygaśnięcia wierzytelności obu stron następuje z chwilą, kiedy potrącenie stało się możliwe, a więc kiedy zostały spełnione przesłanki przewidziane w art. 498 § 1 k.c.

Ta rozbieżność czasowa pomiędzy chwilą złożenia oświadczenia o potrąceniu a chwilą, w której następuje skutek potrącenia, wywołała u Sądu Wojewódzkiego wątpliwość, wyrażoną w przedstawionym pytaniu, co do oceny potrącenia jako zdarzenia w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., a mianowicie czy zdarzeniem tym jest złożenie przez dłużnika oświadczenia woli, czy też wywołany tym oświadczeniem skutek w postaci wygaśnięcia zasądzonej wyrokiem wierzytelności.

Potrącenie jest czynnością prawną, na którą składa się oświadczenie woli jednej tylko strony. Zmierza ono do umorzenia wierzytelności drugiej strony przez równoczesne umorzenie własnej wierzytelności strony składającej oświadczenie. Wygaśnięcie więc obu wierzytelności jest skutkiem czynności prawnej, zamierzonym przez stronę składającą oświadczenie o potrąceniu, nie ma zaś samodzielnego bytu jako zdarzenie prawne w oderwaniu od oświadczenia woli o potrąceniu.

Już z powyższego układu wynika w sposób oczywisty, że zdarzeniem w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. jest czynność prawna, a nie wywołany przez nią skutek postaci zmiany zachodzącej w sferze prawnej stron określonego stosunku prawnego. Z punktu widzenia art. 840 § 1 k.p.c. jest obojętne, kiedy nastąpił skutek złożonego przez dłużnika oświadczenia o potrąceniu. Chwila ta jest określona wymaganym przez art. 499 k.c. spełnieniem przesłanek przewidzianych w art. 498 § 1 k.c., co jest wynikiem zbiegu szeregu okoliczności, na które w chwili złożenia oświadczenia żadna ze stron nie może mieć wpływu. Natomiast zdarzeniem prawnym, które wywołało ten skutek, jest złożenie przez jedną ze stron oświadczenia o potrąceniu, chwila zatem złożenia tego oświadczenia jest chwilą, w której następuje zdarzenie powodujące wygaśnięcie wierzytelności.

W konsekwencji powyższych rozważań należy uznać, że potrącenie przez dłużnika jego wierzytelności z wierzytelności zasądzonej wyrokiem sądowym może być podstawą powództwa z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. tylko wówczas, gdy oświadczenie dłużnika o potrąceniu zostało złożone stosownie do art. 499 k.c. po zamknięciu rozprawy, co prowadzi do udzielenia na przedstawione pytanie odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1975 r., Nr 5, poz. 78