Uchwała z dnia 1973-05-28 sygn. III CZP 26/73

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 26/73

Uchwała z dnia 28 maja 1973 r.

Stan faktyczny separacji małżonków może stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej, jeżeli jest wynikiem trwałego rozkładu pożycia, a zniesienie wspólności nie pozostaje w sprzeczności z dobrem rodziny.

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz. Sędziowie: Z. Masłowski (sprawozdawca), Z. Wasilkowska.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Teresy S. przeciwko Władysławowi S. o zniesienie współwłasności ustawowej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi - Ośrodek w Piotrkowie postanowieniem z dnia 4 kwietnia 1973 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy stan separacji małżonków, uniemożliwiający korzystanie przez oboje z nich ze wspólnego mieszkania i jego urządzenia, stanowi ważny powód w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o.?",

udzielił następującej odpowiedzi:

Stan faktyczny separacji małżonków może stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej, jeżeli jest wynikiem trwałego rozkładu pożycia, a zniesienie wspólności nie pozostaje w sprzeczności z dobrem rodziny.

Uzasadnienie

Strony zawarły związek małżeński w czerwcu 1967 r. Początkowo mieszkały u matki pozwanego, a następnie u matki powódki. Dopiero w listopadzie 1971 r. zamieszkały we wspólnym mieszkaniu spółdzielczym, całkowicie umeblowanym. W dniu 8.V.1972 r., po sprzeczce z mężem, powódka opuściła wspólne mieszkanie i wraz z dzieckiem zamieszkała u swojej matki. Strony zarzucają sobie wzajemnie winę wywołania awantury, która spowodowała rozejście się.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Powiatowy oddalił powództwo o zniesienie wspólności majątkowej, uznał bowiem, że skoro pozwany nie trwoni wspólnego dorobku, brak jest ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o., uzasadniających zniesienie wspólności.

W rewizji od tego wyroku powódka reprezentowała pogląd, że ważnym powodem żądania zniesienia wspólności jest fakt wyłącznego korzystania przez pozwanego z mieszkania spółdzielczego i urządzenia domowego, stanowiących wspólny majątek dorobkowy, podczas gdy powódka wraz z dzieckiem mieszka w gorszych warunkach.

Rozpoznając rewizję, Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c. budzące wątpliwości zagadnienie prawne, przytoczone w sentencji.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Zagadnienie bardzo zbliżone do przedstawionego w niniejszej sprawie było już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 6.XI.1972 r. (OSNCP 1973, poz. 113) Sąd Najwyższy, rozważając okoliczności mogące stanowić "ważne powody" zniesienia wspólności majątkowej, wyraził pogląd, że "żądanie zniesienia wspólności majątkowej może być również wynikiem separacji faktycznej, przy czym ustalenie, kto jest winny rozkładu pożycia małżeńskiego, będzie miało także wpływ na ocenę, czy istnieją ważne powody zniesienia wspólności majątkowej".

Powyższa teza orzeczenia, choć treścią zbliżona do niniejszej uchwały, nie jest jednak w pełni adekwatna do przedstawionego pytania. W ujęciu bowiem przytoczonej tezy fakt istnienia między małżonkami separacji faktycznej występuje jako jeden z elementów składających się na "ważne powody" zniesienia wspólności majątkowej, podczas gdy w przedstawionym pytaniu chodzi o węższe zagadnienie, a mianowicie czy separacja faktyczna jako taka może sama stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej.

Rozważanie tego zagadnienia należy rozpocząć od stwierdzenia, że ustanowienie w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym systemu małżeńskiej wspólności majątkowej jako ustroju ustawowego miało na celu zapewnienie rodzinie trwałych podstaw materialnych, a równocześnie stworzenie warunków umożliwiających realizację zasady równych praw obojga małżonków w zakresie stosunków majątkowych. Podstawowym warunkiem prawidłowego działania ustroju wspólności majątkowej jest przede wszystkim harmonijne funkcjonowanie małżeństwa, w którym wzajemne stosunki osobiste i majątkowe małżonków układają się w sposób zgodny z interesem każdego z małżonków, jak również z interesem założonej przez nich rodziny. Zakłócenia w prawidłowym funkcjonowaniu małżeństwa z reguły wywołują reperkusje również w stosunkach majątkowych małżonków, rozluźniając łączącą ich więź gospodarczą i sprawiając, że ustrój wspólności nie będzie mógł spełniać wyznaczonej mu roli.

Podstawową przesłanką harmonijnego funkcjonowania małżeństwa jest wspólne pożycie małżonków, polegające na utrzymywaniu więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej, w których realizuje się istotny cel małżeństwa. Wspólne pożycie z reguły znajduje zewnętrzny wyraz we wspólnym zamieszkaniu małżonków, które jednak nie stanowi niezbędnego elementu wspólnego pożycia. Pomimo oddzielnego zamieszkiwania, nawet w różnych miejscowościach, wspólne pożycie jest utrzymane, jeżeli małżonków łączą wyżej wymienione więzi. W takim wypadku oddzielne zamieszkanie nie zakłóci prawidłowego działania instytucji wspólności majątkowej.

Inna jest sytuacja, jeżeli między małżonkami powstaje faktyczna separacja, przez którą należy rozumieć zerwanie wszystkich trzech więzi składających się na wspólne pożycie małżeńskie. Separacji z reguły towarzyszy oddzielne zamieszkanie małżonków, chociaż ze względu na trudności mieszkaniowe małżonkowie mogą mieszkać w jednym mieszkaniu (w oddzielnych izbach).

Separacja faktyczna z reguły zakłóca w sposób istotny funkcjonowanie instytucji wspólności majątkowej, która przestaje wówczas pełnić rolę bazy materialnej rodziny i nie może również przyczyniać się do realizowania zasady równych praw każdego z małżonków. Oczywiście, sytuacja faktyczna w małżeństwie separowanym może się układać bardzo rozmaicie, w zależności od wzajemnych stosunków osobistych małżonków, ich kultury, poziomu etycznego i in.

Ze stanowiska oceny ważnych powodów zniesienia wspólności majątkowej istotne są przyczyny, które doprowadziły do separacji. Separacja zawiera zawsze pewne elementy rozkładowe, jest objawem rozkładu wspólnego pożycia małżonków, a równocześnie jego skutkiem. Należy rozróżnić, czy separacja jest wynikiem rozkładu pożycia o charakterze przemijającym, niezupełnym, w związku z czym rokuje możliwość i - w świetle zasad doświadczenia - realne prawdopodobieństwo powrotu małżonków do wspólnego pożycia, czy też przyczyną separacji jest już zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Ocena zupełności i trwałości rozkładu pożycia powinna być oparta na tych samych kryteriach, jakie mają zastosowanie na gruncie art. 56 k.r.o., przy ocenie istnienia przesłanek rozwodu.

W pierwszej sytuacji, gdy rozkład pożycia małżeńskiego, który doprowadził do separacji małżonków, nie ma cech trwałości i zupełności, gdy zatem również i charakter separacji pozwala przewidywać powrót małżonków do wspólnego pożycia, istnienie separacji faktycznej samo przez się nie może stanowić ważnego powodu zniesienia wspólności majątkowej. W przemijającym bowiem zerwaniu więzi łączących małżonków i ustaniu pożycia nie można jeszcze dopatrzyć się uzasadnionego interesu małżonków lub rodziny, którego ochrona wymagałaby zniesienia wspólności majątkowej. Raczej przeciwnie, zniesienie wspólności mogłoby wpłynąć na wzajemny osobisty stosunek małżonków i na pogłębienie rozkładu pożycia. Powyższa ocena nie wyłącza oczywiście możliwości istnienia w czasie separacji innych okoliczności, mogących w konkretnej sytuacji stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej, jak np. trwonienie przez współmałżonka majątku objętego wspólnością, zaciąganie przez niego długów lub dopuszczanie się przestępstw, co może narażać majątek objęty wspólnością na egzekucję, zawładnięcie majątkiem wspólnym przez jednego z małżonków z wyłączeniem drugiego itp.

Natomiast inaczej należy oceniać sytuację, gdy separacja faktyczna jest wynikiem zupełnego i trwałego rozkładu wspólnego pożycia małżonków, gdy zatem jest nieodwracalna. W martwym, już tylko formalnie istniejącym związku małżeńskim wspólność majątkowa w zasadzie nie spełnia swych funkcji. Może natomiast prowadzić do komplikacji w razie podejmowania przez każdego z małżonków we własnym interesie czynności prawnych, które dopóty, dopóki wspólność majątkowa istnieje, wywierają skutki również w sferze prawnej drugiego małżonka. Taki stan jest niepożądany i z reguły w interesie każdego z małżonków, a przynajmniej jednego z nich leży zniesienie wspólności majątkowej. Sam więc fakt separacji, która na skutek zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego jest już nieodwracalna, może uzasadniać orzeczenie zniesienia wspólności majątkowej.

Stosownie do brzmienia art. 52 § 1 k.r.o. zniesienia wspólności majątkowej może żądać każdy z małżonków, a więc również i ten, który wyłącznie ponosi winę powstania rozkładu i doprowadza do separacji. Jednakże dla oceny ważnych powodów zniesienia wspólności, leżących w samym istnieniu separacji, kwestia winy małżonka żądającego zniesienia wspólności może nie być obojętna. W szczególności jeżeli z takim żądaniem występuje małżonek, który porzucił rodzinę lub w inny sposób zawinił rozkład pożycia i powstanie separacji, a zniesienie wspólności byłoby w konkretnych okolicznościach szkodliwe dla interesów drugiego, niewinnego małżonka, dobro tego ostatniego może się sprzeciwiać orzeczeniu zniesienia. Przy ocenie skutków zniesienia należy wziąć pod uwagę, że po nim następuje z reguły podział majątku wspólnego, co może doprowadzić do dalszego pogorszenia sytuacji życiowej niewinnego małżonka i zagrażać dobru rodziny.

Z przedstawionych rozważań wynika, że jeżeli zniesienie wspólności majątkowej mogłoby w jakikolwiek sposób - czy to bezpośrednio, czy pośrednio - odbić się ujemnie na istniejącym układzie stosunków osobistych lub majątkowych rodziny, orzeczenie zniesienia, mimo nieodwracalnej separacji małżonków, byłoby niedopuszczalne. Stanowisko takie jest wyrazem naczelnej zasady kodeksowej, która dobru rodziny podporządkowuje wszystkie interesy zarówno osobiste, jak i majątkowe małżonków.

W wyniku powyższych rozważań Sąd Najwyższy udzielił na przedstawione pytanie odpowiedzi jak w sentencji niniejszej uchwały.

OSNC 1974 r., Nr 4, poz. 65