Wyrok z dnia 1973-03-21 sygn. III CRN 40/73

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 40/73

Wyrok z dnia 21 marca 1973 r.

Mimo że kodeks cywilny nie przejął przepisu art. 354 § 2 k.z., darczyńcy wolno obciążyć drugą stronę umowy darowizny (obdarowanego) obowiązkiem spełnienia oznaczonego świadczenia na rzecz osoby trzeciej, przez co czyni on tę osobę wierzyciela obdarowanym.

Sąd Najwyższy, z udziałem wiceprokuratora Prokuratury Generalnej PRL, W. Brendy, po rozpoznaniu sprawy z powództwa Janiny B. przeciwko Władysławowi i Mariannie małżonkom S. o 20.000 zł na skutek rewizji nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego PRL od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Kielcach z dnia 20 października 1972 r.,

oddalił rewizję nadzwyczajną.

Uzasadnienie

Domagając się od pozwanych kwoty 20.000 zł, powódka twierdziła, że jej ojciec Józef G. podarował pozwanym gospodarstwo rolne położone we wsi O.G. o powierzchni 5,72 ha wraz z zabudowaniami na podstawie aktu notarialnego sporządzonego w Państwowym Biurze Notarialnym we Włoszczowej w dniu 26 kwietnia 1968 r. za nr rep. A. 892/68, pod warunkiem wypłacenia na jej rzecz w terminie 3 lat od daty zawarcia aktu kwoty 20.000 zł; kwoty tej pozwani nie uiścili, twierdząc, że powódce nie należy się żadna spłata.

Pozwani nie uznali pozwu; zarzucili oni, że przedmiotem darowizny było gospodarstwo rolne, powódka zaś nie ma kwalifikacji do prowadzenia takiego gospodarstwa, a ponadto że otrzymane przez nich w drodze darowizny gospodarstwo jest zrujnowane, budynki wymagają natychmiastowego remontu, zadłużenia w banku wynoszą kwotę 50.000 zł oraz że wypłacili darczyńcy na jego potrzeby kwotę 40.000 zł.

Sąd Powiatowy we Włoszczowej wyrokiem z dnia 11 kwietnia 1972 r. oddalił powództwo, przyjmując, iż akt darowizny w części nakładającej na pozwanych obowiązek zapłaty powódce kwoty 20.000 zł sprzeczny jest z zasadami współżycia w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Sąd Wojewódzki w Kielcach wyrokiem z dnia 20 października 1972 r., w wyniku rewizji powódki, zmienił wyrok Sądu Powiatowego i zasądził od Marianny i Władysława małżonków S. na rzecz powódki kwotę 20.000 zł z 8% od dnia 20 kwietnia 1971 r., przy czym kwotę tę rozłożył na 4 raty roczne, płatne w kolejnych latach 1972-1975.

Wyrok Sądu Wojewódzkiego zaskarżył Prokurator Generalny PRL rewizją nadzwyczajną, w której wniósł o uchylenie wyroku i oddalenie rewizji powódki od wyroku Sądu Powiatowego we Włoszczowej. Skarżący zarzucił Sądowi Wojewódzkiemu rażące naruszenie art. 888 § 1 i art. 893 k.c.

Zdaniem skarżącego, w kodeksie cywilnym unormowano instytucję darowizny w sposób odmienny niż w kodeksie zobowiązań. Kodeks cywilny nie zawiera przepisu odpowiadającego treścią art. 354 § 2 k.z., który stanowił, że darczyńca może obciążyć obdarowanego obowiązkiem spełnienia oznaczonego świadczenia. Kodeks cywilny ustanowił natomiast w art. 893 instytucję polecenia, mocą którego darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Cechą charakterystyczną instytucji polecenia ustanowionego w art. 893 k.c. jest to, że darczyńca nie czyni nikogo wierzycielem, a zatem osoba trzecia, na której rzecz ustanowiono polecenie, nie jest wierzycielem i nie może we własnym interesie domagać się jego wypełnienia.

Wprawdzie w akcie notarialnym z dnia 26 kwietnia 1968 r. darczyńca nie obciążył pozwanych obowiązkiem wypłacenia powódce kwoty 20.000 zł, bo odpowiednie postanowienie brzmi, jak następuje: "zgodnie z wolą darczyńcy Józefa G. małżonkowie S. zobowiązują się wypłacić na udziały majątkowe dzieciom jego: Janinie B. 20.000 zł i Józefowi G. również 20.000 zł"; jednakże przyjęcie przez pozwanych tego obowiązku stanowi obejście zakazu obciążania obdarowanego obowiązkiem świadczenia zwłaszcza na rzecz osób trzecich, a zatem jest z mocy art. 58 § 1 k.c. nieważne.

Sąd Najwyższy nie mógł się zgodzić z powyższymi poglądami prawnymi.

Z nieprzyjęcia do kodeksu cywilnego przepisu art. 354 § 2 k.z., który przewidywał tzw. obciążliwą darowiznę, zobowiązującą obdarowanego do świadczenia czegoś na rzecz osoby trzeciej, i z wprowadzenia przepisu art. 893 k.c., zezwalającego na dodanie do darowizny polecenia, nie można wyciągać wniosku tej treści, by obciążenie obdarowanego obowiązkiem spełnienia oznaczonego świadczenia na rzecz oznaczonego wierzyciela było z mocy art. 58 § 1 k.c. nieważne.

Poglądowi temu przede wszystkim sprzeciwia się zachowana w kodeksie cywilnym (co wynika z art. 72 k.c.) zasada swobody umów w stosunkach zobowiązaniowych, a szczególnie między osobami fizycznymi.

Zarówno darowiznę obciążliwą, jak i darowiznę z poleceniem określa się tym samym terminem technicznym donatio cum modo. Polecenie także zresztą może być zastrzeżone na korzyść osoby trzeciej. Różnica więc między darowizną z poleceniem a darowizną obciążliwą polega na tym, że wykonania polecenia mogą żądać darczyńca i jego spadkobiercy (art. 894 k.c.), a nie osoba trzecia wskazana przez darczyńcę w umowie darowizny.

Z dopuszczalności ustanowienia polecenia na korzyść osoby trzeciej oraz z przepisu art. 894 § 2 k.c., według którego po śmierci darczyńcy jego spadkobiercy mogą żądać od obdarowanego wypełnienia polecenia, wynika, że polecenie ustanowione na korzyść przyszłego spadkobiercy darczyńcy różni się od obciążenia obdarowanego obowiązkiem wobec spadkobiercy darczyńcy w tzw. obciążliwej darowiźnie - tylko terminem dochodzenia wypełnienia obowiązku.

Wreszcie z art. 888 § 1 k.c. wynika możliwość darowizny nie tylko na rzecz kontrahenta, lecz także na rzecz osoby trzeciej. Przepis ten bowiem nie stanowi, że obdarowanym musi być wyłącznie druga strona umowy. Jeżeli więc całość bezpłatnego świadczenia może nastąpić na rzecz osoby trzeciej, dopuszczalne być powinno także postanowienie darczyńcy, że część świadczenia zobowiązuje się świadczyć swemu kontrahentowi, a część przeznacza osobie trzeciej.

Wszystkie te argumenty usprawiedliwiają pogląd, że mimo nieprzyjęcia do kodeksu cywilnego przepisu art. 354 § 2 k.z. darczyńcy wolno obciążyć drugą stronę umowy darowizny (obdarowanego) obowiązkiem spełnienia oznaczonego świadczenia na rzecz osoby trzeciej, przez co czyni on tę osobę wierzycielem obdarowanego.

W rozpatrywanej sprawie nie zachodziło takie obciążenie pozwanych przez darczyńcę Józefa G. W umowie bowiem darowizny, jak przytoczono, sami pozwani zobowiązali się wypłacić powódce za 3 lata, tj. po 26 kwietnia 1971 r., kwotę 20.000 zł. To postanowienie umowne Sąd Wojewódzki trafnie ocenił jako zobowiązanie się pozwanych do świadczenia na rzecz osoby trzeciej (art. 393 § 1 k.c.). Jednakże prokurator uznał to zobowiązanie się pozwanych za nieważne, jako mające na celu obejście zakazu darowizny obciążliwej. Dlatego należało najpierw rozważyć zagadnienie dopuszczalności takiej darowizny. Wobec oceny, że taka darowizna nie jest sprzeczna z prawem, zarzut obejścia ustawowego zakazu stał się bezprzedmiotowy.

Wreszcie pozostała do rozważenia kwestia zgodności z prawem zobowiązania pozwanych do świadczenia powódce kwoty 20.000 zł właśnie z tytułu "udziałów majątkowych", jak to sformułowano w § 4 umowy darowizny. Kwestię tę rozważał już Sąd Najwyższy dwukrotnie (OSNCP 1971, z. 2, poz. 33 i z. 10, poz. 171), wyrażając zdanie, że pod rządem kodeksu cywilnego dopuszczalne jest obciążenie w umowie darowizny nabywcy gospodarstwa rolnego obowiązkiem zapłaty na rzecz osoby trzeciej określonej kwoty pieniężnej, niezależnie od tego, czy osoba ta odpowiada warunkom dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Tym samym powinno być dopuszczalne zobowiązanie się nabywcy gospodarstwa rolnego do zapłaty oznaczonej kwoty pieniężnej osobie, która należy do przyszłych spadkobierców darczyńcy.

Można mieć wątpliwości, czy każde takie zobowiązanie się obdarowanego będzie w pełni skuteczne. Zależeć to będzie przede wszystkim od tego, czy i o ile zobowiązanie to nie przekreśli istoty darowizny. Darowizna ma nastąpić kosztem majątku darczyńcy. W zakresie, w jakim obdarowany musiałby świadczyć osobie trzeciej kosztem swego majątku, zobowiązanie się obdarowanego nie będzie skuteczne, a nawet, jako pozbawione przyczyny prawnej, może być nieważne.

Wobec omawianego rodzaju zobowiązania się nabywcy gospodarstwa rolnego do świadczenia na rzecz osoby, nie odpowiadającej warunkom przewidzianym dla spadkobierców powołanych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, może jeszcze wejść w grę ograniczenie z art. 1067 § 2 k.c., które może w omawianym wypadku znaleźć odpowiednie zastosowanie. Doprowadziłoby ono do stosownego obniżenia obowiązku osoby obdarowanej gospodarstwem rolnym.

W rozpatrywanej sprawie zastrzeżenia te odpadają. Jak zeznał darczyńca Józef G., jego gospodarstwo przedstawiało wartość około 200.000 zł. Wartość ta jest zupełnie prawdopodobna, skoro - jak wynika z aktu darowizny - gospodarstwo ma 5,72 ha obszaru, a na nim wznoszą się dom mieszkalny, stodoła i obora. Z materiału zaś sprawy wynika, że część ziemi stanowi las.

W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok, jakkolwiek częściowo mylnie uzasadniony, w ostatecznym wyniku odpowiada zarówno prawu, jak i stanowi faktycznemu sprawy. Wobec tego rewizja nadzwyczajna nie mogła być uwzględniona.

OSNC 1974 r., Nr 2, poz. 26