Uchwała z dnia 1972-03-27 sygn. III CZP 69/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 69/70

Uchwała z dnia 27 marca 1972 r.

Przewodniczący: Prezes Sądu Najwyższego J. Pawlak.

Sędziowie Sądu Najwyższego: R. Czarnecki, H. Dąbrowski, S. Gross, J. Ignatowicz (współsprawozdawca), J. Krajewski, W. Kuryłowicz, J. Majorowicz, W. Markowski, Z. Masłowski, E. Mielcarek, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, J. Policzkiewicz, Z. Trybulski (sprawozdawca), Z. Wasilkowska, F. Wesely, K. Korzan.

Protokolant: członek Biura Orzecznictwa SN H. Paruzal

z udziałem: przedstawiciela Prokuratury Generalnej PRL wiceprokuratora Prokuratury Generalnej T. Potapowicza.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu wniosku Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 września 1970 r. o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne dotyczące wykładni art. 41 k.r.o.:

"Czy dopuszczalne jest egzekwowanie z majątku wspólnego małżonków:

1. grzywny,
2. kosztów sądowych orzeczonych w postępowaniu karnym w stosunku do jednego z małżonków?",

uchwalił:

Grzywna i koszty sądowe orzeczone w postępowaniu karnym w stosunku do jednego z małżonków mogą być egzekwowane z majątku wspólnego małżonków.

Jednakże gdy dobro rodziny lub drugiego małżonka za tym przemawia, prowadzenie lub możliwość prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego może stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej, a stosownie do okoliczności może także uzasadniać oznaczenie wcześniejszej daty jej ustania (art.52 k.r.o.).

Uzasadnienie

I Wspólność majątkowa jest ustrojem, który w najbardziej skuteczny sposób zabezpiecza pozycję prawnomajątkową każdego z małżonków i zapewnia zwartość małżeństwa oraz należyty rozwój warunków bytowych rodziny. Pod rządem kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r. realizację tych celów ułatwia znaczne poszerzenie - w stosunku do kodeksu rodzinnego z 1950 r. - zakresu majątku wspólnego (por. art. 32 § 2, art. 33 pkt 3 i 5 oraz art. 34 k.r.o.), w następstwie czego z reguły ten tylko majątek w rozstrzygający sposób określa sytuację majątkową małżonków, z których każdy jest podmiotem tej odmiany bezudziałowej wspólności łącznej, jaką jest wspólność majątkowa (art. 31 k.r.o. w zw. z art. 196 k.c.).

Przesłanki dopuszczalności zaspokojenia z majątku wspólnego długu jednego z małżonków określa przepis art. 41 k.r.o., który w § 1 daje wyraz ogólnej zasadzie odpowiedzialności dłużnika za wszelkie długi całym jego majątkiem; w myśl tej zasady, jeżeli określone składniki majątku dłużnika mieszczą się w masie należącej wspólnie także do innych osób, a wyłączającej istnienie udziałów, egzekucja może być prowadzona również do całej tej masy. Zgodnie z tym wierzyciel jednego z małżonków może - poza wypadkami z art. 41 § 2 k.r.o. - zaspokoić się także z całego majątku wspólnego małżonków, tak jak gdyby majątek ten był majątkiem odrębnym dłużnika. Należy przy tym podkreślić, że w tym wypadku dług jest jeden, a rozszerzony zostaje tylko przedmiot majątkowego zaspokojenia wierzyciela. Małżonek dłużnika nie staje się współdłużnikiem, lecz tylko, jako jeden z podmiotów własności majątku wspólnego, nie może sprzeciwić się zaspokojeniu długu współmałżonka z tego majątku.

Brak więc podstaw do uznania, że przepis art. 41 k.r.o. dotyczy jedynie długów o charakterze cywilnoprawnym. Brak również podstaw do uznania, że grzywna wymierzona jednemu z małżonków "dotyczy jego majątku odrębnego" (art. 41 § 2 k.r.o.). Dla skazania sprawcy na karę grzywny obojętne jest, czy przestępstwa dopuścił się on np. za pomocą narzędzia należącego do jego majątku odrębnego bądź też czy przestępstwo gospodarcze popełnione zostało przy prowadzeniu przedsiębiorstwa wchodzącego w skład takiego majątku sprawcy. Istotny jest fakt naruszenia przez sprawcę dobra chronionego przez ustawę pod sankcją grzywny i z tego względu grzywna nigdy nie "dotyczy" majątku odrębnego sprawcy, lecz tylko jego przestępnego zachowania się.

II W związku z penalnym charakterem grzywny twierdzi się czasem, że skoro podstawą do orzeczenia kary grzywny jest udowodniona w procesie karnym wina skazanego, to kara ta powinna być dolegliwością ekonomiczną tylko dla niego, a nie dla jego małżonka i rodziny, i dlatego grzywna wymierzona jednemu z małżonków, ze względu na naturę tego długu, nie może być ściągnięta z majątku wspólnego.

Z uwagi na powszechny charakter ustroju wspólności ustawowej, bardzo szeroki zakres wspólności majątkowej i brak w większości małżeństw odrębnych majątków małżonków, które przedstawiałyby poważniejszą wartość, akceptowanie tego poglądu z jego skrajnymi konsekwencjami prowadziłoby do przekreślenia założonych przez ustawodawcę celów polityki kryminalnej, zmierzającej do rozwarstwienia przestępczości oraz indywidualizacji kary. Kodeks karny z 1969 r. wyraża właściwą nowoczesnemu prawu karnemu tendencję sięgania do kar pozbawiających człowieka wolności tylko w wypadkach, gdy jest to konieczne ze względu na wagę popełnionego czynu albo gdy inne środki byłyby nieskuteczne. W związku z tym szczególnego znaczenia nabiera kara grzywny. Powszechnie podkreśla się dodatnie cechy tej kary, a mianowicie to, że realizuje ona funkcję dolegliwości, nie stykając jednocześnie skazanego ze światem przestępczym, jest skuteczna w zakresie zwalczania przestępstw drobniejszych, a w wypadku przestępstw popełnianych z chęci zysku - szczególnie gdy przestępstwa te wyrządzają szkodę w mieniu społecznym - staje się niezbędnym uzupełnieniem kary pozbawienia wolności, wreszcie jest stosunkowo prosta i społecznie tania w wykonaniu. Kara grzywny, zastępując karę pozbawienia wolności, nie wywołuje takich jak ta ostatnia przykrych następstw ubocznych dla skazanego i jego rodziny, jak oderwanie od pracy i rodziny, pozostawienie pewnego piętna, trudności ponownego urządzenia sobie życia w społeczeństwie. Osiągnięcie celu zamierzonego przez ustawodawcę, a realizowanego przez sąd wymierzający karę grzywny, możliwe jest o tyle, o ile grzywna zostanie zapłacona lub ściągnięta. Mając to na względzie, kodeks karny wykonawczy dąży do stworzenia skazanemu możliwie dogodnych warunków uiszczenia grzywny, gdyż dopuszcza odroczenie terminu jej zapłaty na okres do roku (art. 155 § 1) lub rozłożenie jej zapłaty na raty nawet na okres do 3 lat (art. 155 § 2).

Przyjęcie wspomnianego na wstępie poglądu powodowałoby, że w większości wypadków - poza małżeństwami najlepiej sytuowanymi - skazany na grzywnę małżonek, wobec braku dostatecznego majątku odrębnego, musiałby odbyć karę zastępczą pozbawienia wolności. W ten sposób będące wyrazem humanitarnych tendencji socjalistycznego prawa karnego, szerokie w swym założeniu stosowanie kary grzywny stałoby się przywilejem niewielkiej grupy skazanych na tę karę. Tego rodzaju wykładnia przepisu art. 41 § 1 k.r.o. nie dałaby się pogodzić z zasadami zawartymi w art. 4 k.c.

Ustrój wspólności ustawowej nie może być pojmowany jednostronnie, jako rodzący jedynie zobowiązanie każdego z małżonków do pomnażania majątku wspólnego, lecz musi również uprawniać każdego z nich do zaspokajania z tego majątku ich potrzeb; z kręgu tych potrzeb nie można wyłączać długu z tytułu grzywny, którego niezapłacenie grozi skazanemu małżonkowi bardziej dolegliwymi dla niego i rodziny konsekwencjami. Nie można zapominać, że mimo bezudziałowego charakteru wspólności majątkowej skazany na grzywnę małżonek jest podmiotem własności objętego wspólnością majątku i ta okoliczność - a nie tylko nieznacznej zwykle wartości jego majątek odrębny - jest brana pod uwagę przy wymiarze grzywny (art. 50 § 3 k.k.). Wyłączenie majątku wspólnego od odpowiedzialności za grzywnę prowadziłoby do niemożliwej do przyjęcia sytuacji, w której w razie skazania na tę karę każdego z małżonków grzywny nie mogłyby być przymusowo ściągnięte, mimo że oboje skazani byliby właścicielami majątku wspólnego wystarczającego na ich pokrycie, a poza nim nie mieliby dostatecznych majątków odrębnych podlegających egzekucji.

Nieuzasadniony jest również pogląd, że zastosowanie art. 41 § 1 k.r.o. do należności z tytułu grzywny jest równoznaczne z rozciągnięciem tej kary na nie skazanego współmałżonka sprawcy, co miałoby świadczyć jakoby o zastosowaniu zasady "odpowiedzialności zbiorowej", obcej socjalistycznemu systemowi prawnemu i socjalistycznej praworządności. Jak to już bowiem stwierdzono (ust. I), w wypadkach określonych w art. 41 § 1 k.r.o. nie chodzi o wspólną osobistą odpowiedzialność obojga małżonków za dług jednego małżonka, lecz o dopuszczalność pokrycia takiego długu z majątku wspólnego małżonków; współmałżonek dłużnika nie staje się przez to ani współdłużnikiem, ani - w wypadku zaspokojenia długu z tytułu grzywny - "współskazanym".

Dopuszczalność takiego zaspokajania długów jednego z małżonków - w tym także długu z tytułu grzywny - jest uzasadniona zarówno przez sposób powstawania majątku wspólnego, który stanowi dorobek obojga małżonków, jak i przez wynikający z art. 23 k.r.o. obowiązek udzielania sobie przez małżonków wzajemnej pomocy. Społeczna naganność zachowania się małżonka, która doprowadziła do skazania go na grzywnę, nie zwalnia drugiego małżonka od obowiązku udzielenia skazanemu tej pomocy w takim zakresie, w jakim jest ona potrzebna i prawnie dopuszczalna. Również prawo karne liczy się z koniecznością uwzględnienia takiej postawy współmałżonka sprawcy przestępstwa (por. np. art. 252 § 2 k.k. lub art. 165 k.p.k.). Uzasadniany więc potrzebą ochrony majątku wspólnego pogląd, że małżonek, który nie może pokryć grzywny z własnego majątku odrębnego, poddaje się zastępczej karze pozbawienia wolności, nie odpowiada istocie małżeństwa socjalistycznego, będącego trwałą, wszechstronną wspólnością losów równorzędnych partnerów "na dobre i złe".

Niewątpliwie wykonanie każdej kary stanowi dolegliwość dla rodziny skazanego, lecz i w tym wypadku nie można mówić o stosowaniu "odpowiedzialności zbiorowej". W granicach, jakie zakreśla ustawa i zasady polityki kryminalnej, sądy biorą pod uwagę uzasadnione interesy rodziny sprawcy przy doborze kary i jej wymiarze (art. 50 § 2 i 3 k.k.) oraz - zwłaszcza jeśli chodzi o karę grzywny - również przy jej wykonaniu (art. 155 § 1 i 2 k.k.w.). Jeżeli jednak mimo to zachodzi nadal kolizja między ogólnym interesem społecznym, wymagającym wykonania kary, a interesem rodziny skazanego, przemawiającym przeciw jej wykonaniu, decyduje pierwszy z tych interesów (prymat kary). Dlatego też dolegliwość, jaką dla rodziny skazanego małżonka wywoła ściągnięcie grzywny z majątku wspólnego małżonków, mieści się w granicach skutków dopuszczonych przez ustawę, tym bardziej że poniesienie tej dolegliwości uchroni rodzinę przed następstwami z reguły jeszcze bardziej dla niej dotkliwymi, mianowicie następstwami odbywania przez skazanego zastępczej kary pozbawienia wolności. W uzasadnionych okolicznościach możliwe jest jednak zwolnienie współmałżonka i rodziny skazanego od ponoszenia w pełnym rozmiarze dolegliwości związanej ze ściągnięciem grzywny, a mianowicie przez zastosowanie środka cywilnoprawnego, jakim jest zniesienie wspólności ustawowej (por. ust. IV).

III Skoro dopuszczalne jest egzekwowanie z majątku wspólnego należności z tytułu kary grzywny wymierzonej jednemu z małżonków, tym bardziej dopuszczalne jest egzekwowanie z tego majątku kosztów sądowych orzeczonych w postępowaniu karnym w stosunku do jednego z małżonków. Koszty te, na które zgodnie z art. 1 dekretu z dnia 23 stycznia 1947 r. o opłatach sądowych w sprawach karnych (Dz. U. Nr 19, poz. 73 ze zm.) składają się opłaty sądowe i koszty postępowania, są zwykłą wierzytelnością w rozumieniu art. 41 § 1 k.r.o., nie mającą charakteru kary. Wierzytelność ta stanowi zwrot nakładów - efektywnych lub zryczałtowanych - poniesionych przez Państwo w związku z postępowaniem karnym wywołanym przestępnym zachowaniem się skazanego małżonka, nie może więc ona - jak to już stwierdzono (ust. I) - dotyczyć odrębnego majątku tego małżonka, w rozumieniu art. 41 § 2 k.r.o.

IV O ile w rodzinach, w których małżonkowie wypełniają należycie ustawowy obowiązek udzielania sobie wzajemnej pomocy, współdziałania dla dobra rodziny oraz przyczyniania się do zaspokajania jej potrzeb według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych (art. 23 i 27 k.r.o.), korzystanie przez jednego z małżonków z aktywów majątku wspólnego na pokrycie własnych długów - w tym również z tytułu grzywny i kosztów sądowych - nie może budzić zastrzeżeń, o tyle w sytuacjach, w których jedno z małżonków uporczywie obowiązków tych nie wypełnia (np. bez uzasadnionej przyczyny nie dostarcza środków na potrzeby rodziny, wykazuje brak troski o majątek wspólny, prowadzi przestępny tryb życia), dalsze kontynuowanie wspólności majątkowej przynosi najczęściej istotną szkodę drugiemu małżonkowi i rodzinie. W takiej sytuacji może się okazać usprawiedliwione żądanie zniesienia przez sąd wspólności ustawowej.

Należy także uznać, że gdy dobro rodziny lub drugiego małżonka za tym przemawia, również prowadzenie lub możliwość prowadzenia z majątku wspólnego egzekucji w celu ściągnięcia grzywny lub kosztów sądowych orzeczonych w postępowaniu karnym w stosunku do jednego z małżonków może stanowić ważny powód do zniesienia wspólności ustawowej przez sąd (art. 52 § 1 k.r.o.). Może to wchodzić w rachubę zwłaszcza wówczas, gdy wysokość tych należności w zestawieniu z wartością majątku wspólnego wskazuje na to, że możliwość pełnego zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb drugiego małżonka i rodziny jest zagrożona.

Zgodnie z art. 52 § 2 k.r.o. wspólność majątkowa ustaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją znosi. W szczególności może to być data wcześniejsza od daty tego orzeczenia i daty powstania należności Skarbu Państwa z tytułu grzywny lub kosztów sądowych, tj. od daty uprawomocnienia się orzeczenia skazującego małżonka. Ustalenie daty ustania wspólności majątkowej ma szczególnie istotne znaczenie dla zagadnienia ściągalności grzywny i kosztów sądowych, co ilustrują następujące sytuacje:

1) w razie oznaczenia daty ustania wspólności majątkowej na dzień późniejszy niż data uprawomocnienia się orzeczenia sądu karnego należność Skarbu Państwa powstałaby w czasie trwania wspólności majątkowej; miałby więc do tej należności zastosowanie przepis art. 41 § 1 k.r.o., a po ustaniu wspólności każdy z małżonków ponosiłby za ten dług odpowiedzialność z całego swego majątku, jednakże małżonek skazanego tylko do wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym (art. 44 k.r.o.);

2) w wypadku natomiast oznaczenia daty ustania wspólności majątkowej na dzień wcześniejszy niż data uprawomocnienia się orzeczenia sądu karnego należność Skarbu Państwa z tytułu grzywny i kosztów sądowych powstałaby - z punktu widzenia jurydycznego - już po ustaniu wspólności ustawowej, co wyłączałoby stosowanie przepisów art. 41 § 1 i art. 44 k.r.o. W takiej sytuacji Skarb Państwa mógłby dochodzić grzywny i kosztów sądowych jedynie z majątku skazanego małżonka.

Z podanych wyżej przyczyn należało na pytanie Ministra Sprawiedliwości udzielić odpowiedzi ujętej w treści uchwały.

OSNC 1973 r., Nr 2, poz. 20