Ustanowienie rozdzielności z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa (z datą wsteczną)

Orzeczeniu o ustanowieniu rozdzielności majątkowej skutek wsteczny powinien być nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych (zob. wyroki SN z 3 lutego 1995 r., II CRN 162/94, z 15 października 1999 r., III CKN 374/98 i z 24 listopada 2017 r., I CSK 118/17).

Wspólność majątkowa jest przypisaną małżeństwu jego cechą ustrojową. Stąd też orzeczenie jej zniesienia może nastąpić tylko w okolicznościach wyjątkowych, a w żadnym wypadku nie wcześniej niż w dniu, w którym aktualnie staje się ustalenie istnienia ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. (zob. wyrok SN z 24 maja 1995 r., I CKN 61/94). Ocena tych okoliczności przez Sąd zależy każdorazowo od konkretnych okoliczności faktycznych, gdyż musi mieć charakter zindywidualizowany (zob. np. wyrok SN z 7 stycznia 2000 r., II CKN 385/99, postanowienie SN z 13 marca 2019 r., II CSK 476/18).

Postanowienie SN z dnia 29 sierpnia 2023 r., I CSK 4573/22

Standard: 71071 (pełna treść orzeczenia)

Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej między małżonkami, którzy pozostawali we wspólności ustawowej lub umownej, z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa jest dopuszczalne w zasadzie tylko wtedy, gdy z powodu separacji faktycznej (życia w rozłączeniu) niemożliwe było już w tym dniu ich współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym.

Artykuł 52 § 2 k.r.o. stanowi wyjątek od zasady, że wyrok konstytutywny wywołuje skutki od dnia uprawomocnienia zawartego w nim rozstrzygnięcia. Na gruncie pierwotnego brzmienia art. 52 § 2 k.r.o. nie budziło wątpliwości, że przepis ten, przewidując, iż wspólność majątkowa ustaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją znosi, miał na względzie, oprócz dnia zbieżnego z dniem uprawomocnienia się rozstrzygnięcia o zniesieniu wspólności, także dzień wcześniejszy.

Przyjmowano, że przepis ten dopuszczał oznaczenie w wyroku nawet dnia poprzedzającego dzień wytoczenia powództwa, jeżeli oczywiście tylko w tym dniu istniała już przesłanka uzasadniająca zniesienie wspólności, tj. istniały wymienione w art. 52 § 1 k.r.o. „ważne powody” (por. uchwała SN z dnia 15 października 1991 r., III CZP 96/91). Jednocześnie w orzecznictwie ostatecznie ugruntował się pogląd dopuszczający orzeczenie o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną także po prawomocnym rozwiązaniu małżeństwa, jeżeli powództwo o zniesienie wspólności zostało wytoczone przed uprawomocnieniem się wyroku rozwodowego (por. uchwała SN z dnia 14 kwietnia 1994 r., III CZP 44/94 oraz uz. uchwały SN z dnia 30 maja 1996 r., III CZP 54/96).

Według przyjętej w orzecznictwie wykładni art. 52 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu, jedynie umowne wyłączenie wspólności majątkowej przez małżonków wykluczało zniesienie tej wspólności przez sąd z dniem poprzedzającym zawarcie umowy (por. uchwała SN z dnia 30 maja 1996 r., III CZP 54/96, oraz wyrok SN z dnia 25 czerwca 2003 r., III CKN 545/01).

Praktyka częstego znoszenia przez sądy na podstawie art. 52 k.r.o. wspólności majątkowej z dniem poprzedzającym dzień uprawomocnienia się wydanego wyroku, nierzadko nawet wcześniejszą niż dzień wytoczenia powództwa, spotkała się z krytyką piśmiennictwa jako zagrażająca bezpieczeństwu obrotu. Krytykę tę potwierdziły liczne przypadki wykorzystywania art. 52 k.r.o. w sposób godzący w interesy wierzycieli. W następstwie tego w orzecznictwie zarysowała się tendencja do korzystania z dużą ostrożnością z możliwości zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną, zwłaszcza wcześniejszą niż dzień wytoczenia powództwa. W rezultacie nie tylko w piśmiennictwie, ale i w orzecznictwie zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej z dniem poprzedzającym dzień wytoczenia powództwa nie budziło zastrzeżeń właściwie tylko wtedy, gdy ważny powód zniesienia tej wspólności stanowiła separacja faktyczna małżonków, uniemożliwiająca im współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym i najczęściej zarazem stwarzająca zagrożenie interesów majątkowych jednego lub nawet obojga małżonków (por. wyrok SN z dnia 13 maja 1997 r., III CKN 51/97).

Nowelizując art. 52 § 1 i 2 k.r.o., ustawodawca wykorzystał dorobek judykatury; w § 2 postanowił wyraźnie, że oznaczony w wyroku dzień – odtąd już ustanowienia rozdzielności majątkowej, a nie zniesienia wspólności majątkowej – nie może być w zasadzie wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa. Za przypadek, w którym możliwe jest odstępstwo od tej zasady uznano życie małżonków w rozłączeniu,

Wyrok SN z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 371/08

Standard: 15279 (pełna treść orzeczenia)

Prawidłowa wykładnia art. 52 § 2 zd. drugie k.r.o. daje podstawę do twierdzenia, iż ten przepis ustawy stosowany jest z urzędu przez sąd, który wyjątkowo może, biorąc pod uwagę określone okoliczności faktyczne uznać, że słuszne jest ustanowienie rozdzielności z datą wcześniejszą niż data wytoczenia powództwa (zob. postanowienie SN z dnia 26 lipca 2000 r., I CKN 293/00, niepubl.; z dnia 19 października 2001 r., I CZ 132/01, OSNC 2002 nr 7-8, poz. 93).

Postanowienie SN z dnia 12 kwietnia 2007 r., III CZ 19/07

Standard: 15280 (pełna treść orzeczenia)

Zniesienie wspólności majątkowej z datą wsteczną jest możliwe o tyle tylko, o ile w tej dacie istniały już ważne powody zniesienia wspólności. Ustalone w toku postępowania sądowego i przytoczone okoliczności - separacja małżonków, brak współdziałania i zgody w prowadzeniu działalności gospodarczej, występujące sprzeczności interesów potwierdzone stanowiskiem pozwanej zajętym w pozwie o rozwód, uzasadniały przyjęcie daty 6 marca 2001 r. określającej moment, kiedy zaistniały ważne powody w rozumieniu przepisu art. 52 § 1 i § 2 k.r.o.

Wyrok SN z dnia 4 czerwca 2004 r., III CK 126/03

Standard: 15282 (pełna treść orzeczenia)

Zniesienie wspólności ustawowej małżeńskiej może, zgodnie z art. 52 § 2 k.r.o., nastąpić z dniem oznaczonym w wyroku, który ją znosi. Regułą jest, że wspólność ustaje z datą orzekania, natomiast nadanie orzeczeniu skutku wstecznego powinno mieć miejsce wyjątkowo, po rozważeniu zarówno interesów rodziny i obojga małżonków, jak i interesów wierzycieli każdego z nich (por. wyroki SN z dnia 3 lutego 1995 r., II CRN 162/94, OSNC nr 6, poz. 100 oraz z dnia 17 stycznia 1997 r., II CKU 31/96, Prok. i Prawo nr 6, poz. 29). Zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej z data wsteczną może przy tym nastąpić tylko wtedy, jeżeli ważne powody, o jakich mowa w art. 52 k.r.o., a więc m.in. separacja faktyczna, istniały już w tej wcześniejszej dacie.

Wyrok SN z dnia 8 maja 2003 r., II CKN 78/01

Standard: 15281 (pełna treść orzeczenia)

Wobec zagrożenia, jakie zniesienie wspólności z wcześniejszą datą stwarza dla interesów wierzycieli małżonków, zniesienie wspólności z tą datą wymaga zachowania przez sąd wyjątkowej ostrożności oraz starannego rozważenia interesów, z jednej strony rodziny, a z drugiej strony osób trzecich. Podnosi się nawet, że skutek wsteczny może być nadany wyrokowi o zniesieniu wspólności tylko w sytuacji wyjątkowej (zob. wyrok SN z 17 grudnia 1996 r., I CKU 45/96 oraz wyrok SN z 13 maja 1997 r., III CKN 51/97).

Wyrok SN z dnia 26 listopada 1998 r., I CKU 111/98

Standard: 56621 (pełna treść orzeczenia)

Zniesienie wspólności z określoną wcześniejszą datą jest możliwe tylko o tyle, o ile w tej dacie istniały już ważne powody zniesienia wspólności. Zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej z wcześniejszą datą może wywoływać komplikacje w stosunkach między małżonkami, a przede wszystkim - co stało się aktualne zwłaszcza ostatnio w związku z częstszym podejmowaniem działalności gospodarczej przez małżonków - stwarzać duże zagrożenie dla interesów wierzycieli małżonków. Dlatego w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się konieczność zachowania przez sąd dużej ostrożności oraz staranne rozważenie interesów, z jednej strony rodziny, a z drugiej strony, osób trzecich przy orzekaniu zniesienia wspólności z mocą wsteczną (por. wyrok SN z dnia 24 maja 1994 r. I CRN 50/94, OSNCP 1994, z. 12, poz. 246; wyrok SN z dnia 22 listopada 1994 r. II CRN 131/94, OSNC 1995, z. 4, poz. 69; wyrok SN z dnia 11 stycznia 1995 r. II CRN 148/94, OSNC 1995, z. 4, poz. 70), a nawet stwierdza się, że skutek wsteczny orzeczeniu o zniesieniu wspólności powinien być nadawany tylko w sytuacjach wyjątkowych (wyrok SN z dnia 3 lutego 1995 r. II CRN 162/94, OSNCP 1995, z. 6, poz. 100).

Zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej z wcześniejszą datą, nawet poprzedzającą dzień wytoczenia powództwa, nie budzi zastrzeżeń właściwie tylko wtedy, gdy powodem zniesienia jest separacja faktyczna małżonków.

Wyrok SN z dnia 13 maja 1997 r., III CKN 51/97

Standard: 15283 (pełna treść orzeczenia)

Orzeczeniu o zniesieniu małżeńskiej wspólności ustawowej skutek wsteczny powinien być nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych.

Sądowe zniesienie wspólności nie tylko, że wywołuje skutki wobec osób trzecich, ale ponadto skutki te mogą zostać rozciągnięte, czyli cofnięte na dłuższy nawet okres, poprzedzający orzeczenie o zniesieniu wspólności. Jest oczywiste, że może to dotkliwie naruszyć interes wierzycieli każdego z małżonków; zauważyć też trzeba, że nie przysługuje im samodzielna ochrona prawna, np. podobna do tej, jaką realizować mogą w trybie tzw. skargi pauliańskiej (art. 527-534 k.c.).

Przy rozważaniu "ważnych powodów" sąd musi rozważyć nie tylko interes rodziny, ale także ewentualność pokrzywdzenia tych wierzycieli każdego z małżonków, których należności powstały w okresie objętym wstecznym działaniem orzeczenia (por. wyrok SN z dnia 24 maja 1994 r. I CRN 50/94 oraz wyrok SN z dnia 11 stycznia 1995 r. II CRN 148/94).

Wyrok SN z dnia 3 lutego 1995 r., II CRN 162/94

Standard: 15285 (pełna treść orzeczenia)

W razie, gdy wnioskujący domaga się zniesienia wspólności ze skutkiem wstecznym, muszą być wzięte pod uwagę również interesy osób trzecich (wierzycieli każdego z małżonków). Nie może bowiem być tak, że zawsze, w całości i automatycznie daje się priorytet ochronie interesów rodziny przed ochroną interesów wierzycieli, których należności z natury rzeczy zawsze uszczuplają majątek rodziny, w każdym zatem przypadku istnienie długów większych rozmiarów byłoby "ważnym powodem" zniesienia wspólności i uniemożliwienia przez to pokrycia długów. Szczególnie wnikliwej oceny wymaga przy tym uwzględnienie tej okoliczności, czy małżeńska wspólnota stron trwa nadal, czy też przeciwnie, nastąpił jej rozpad, niejednokrotnie trwający długo przed wystąpieniem z żądaniem zniesienia wspólności.

Nie można orzec o zniesieniu wspólności z datą wcześniejszą niż ta, w której zaistniały ważne powody tego zniesienia.

Wyrok SN z dnia 11 stycznia 1995 r., II CRN 148/94

Standard: 15284 (pełna treść orzeczenia)

W orzecznictwie nie jest kwestionowane stanowisko, że stosownie do okoliczności dopuszczalne jest żądanie oznaczenia wcześniejszej daty jej zniesienia (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 27 marca 1972 r. III CZP 69/70; wyrok z dnia 6 grudnia 1976 r. III CRN 230/76).

 Przyjęcie regulacji zawartej w art. 52 § 2 k.r.o. bynajmniej nie świadczy o tym, że zniesienie wspólności ma nastąpić zawsze z datą wsteczną, wcześniejszą niż dzień uprawomocnienia się wyroku. Przeciwnie, wskazuje tylko możliwość, z której sąd powinien korzystać z dużą ostrożnością, po wnikliwym rozważeniu przyczyn mających uzasadniać wsteczne zniesienie wspólności i skutków, jakie ono za sobą pociągnie. 

W omawianym przepisie nie zakreślono czasowych granic retroaktywnego działania wyroku, które zatem może sięgać nawet dnia zawarcia małżeństwa.

Postanowienie SN z dnia 19 marca 1987 r., III CRN 50/87

Standard: 32636 (pełna treść orzeczenia)

Wspólność ustawową można znieść tak­że z datą wcześniejszą od daty wyroku, a nawet od daty zgłoszenia żądania, jeżeli ważne powody istniały już w tej wcześniejszej dacie.

Uchwała SN z dnia 27 marca 1972 r., III CZP 69/70

Standard: 15286 (pełna treść orzeczenia)