Uchwała z dnia 1972-06-16 sygn. III CZP 31/72

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 31/72

Uchwała z dnia 16 czerwca 1972 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: J. Ignatowicz, Z. Masłowski.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Eugenii P. przeciwko Bronisławowi K. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Poznaniu - Ośrodek w Kaliszu postanowieniem z dnia 4 kwietnia 1972 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy oszacowanie ziemi, według wartości której określona została w testamencie kwota pieniężna, stanowiąca przedmiot zapisu, przeprowadza się według przepisów dotyczących sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, jeżeli spadkobierca obciążony zapisem otrzymał w wyniku sądowego działu spadku dotyczącego gospodarstwa rolnego jedynie spłatę?",

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Ustalenie wysokości obciążającego spadkobiercę gospodarstwa rolnego zapisu, którego przedmiotem jest kwota pieniężna stanowiąca równowartość określonej ilości gruntu według cen rynkowych, następuje z reguły według kryteriów wskazanych w testamencie, a nie według przepisów dotyczących sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, również wtedy, gdy obciążony zapisem spadkobierca w wyniku zniesienia współwłasności albo działu spadku otrzymał spłatę za przysługujący mu udział.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego:

Spadkodawca, zmarły w dniu 3.III.1963 r., oraz jego żona Bronisława K. byli współwłaścicielami w częściach równych gospodarstwa rolnego składającego się z gruntów o powierzchni 9,66 ha wraz z zabudowaniami i inwentarzem. Testamentem z dnia 31.I.1963 r. spadkodawca przeznaczył udział swój w tym gospodarstwie synowi Bronisławowi K., którego obciążył zapisami na rzecz pozostałych dzieci, m.in. obowiązkiem zapłacenia Eugenii K. (obecnie P.) kwoty stanowiącej równowartość jednej morgi gruntu w cenie wolnorynkowej. Na podstawie tego testamentu stwierdzono prawomocnie nabycie przez Bronisława K. udziału spadkodawcy w wymienionym gospodarstwie rolnym, natomiast w postępowaniu o zniesienie współwłasności i dział spadku Sąd Powiatowy w Kaliszu postanowieniem z dnia 9.IV.1970 r., które uprawomocniło się wobec oddalenia rewizji Bronisława K., całe gospodarstwo przyznał na własność Bronisławie K. (żonie spadkodawcy) i zasądził od niej na rzecz Bronisława K. spłatę w kwocie 116.435 zł, płatną w dwóch równych ratach rocznych. W sprawie niniejszej w pozwie z dnia 30.XII.1969 r. Eugenia P., powołując się na wspomniany testament, żądała zasądzenia kwoty 20.000 zł jako równowartości jednej morgi gruntu, a Sąd Powiatowy w Kaliszu wyrokiem z dnia 17.XII.1971 r. powództwo uwzględnił w całości wobec tego, że żądana przez powódkę kwota nie wykracza poza ceny miejscowe, które kształtują się w granicach od 25 do 30 tysięcy zł na jedną morgę gruntu. Po rozpoznaniu sprawy Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu przytoczone w sentencji niniejszej uchwały zagadnienie prawne - wobec wątpliwości co do tego, czy właściwe jest określenie przysługującego powódce zapisu według cen rynkowych gruntu, skoro pozwanemu przypadła spłata pieniężna z odziedziczonego przez niego udziału spadkodawcy w gospodarstwie rolnym, określona według odmiennych zasad oszacowania gruntów stosownie do dyspozycji art. 1078 k.c.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Wprawdzie spadek został otwarty przed dniem 5.VII.1963 r., jednakże do zapisu, którego wykonania osoba uprawniona dochodzi po wejściu w życie przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, mają zastosowanie - zgodnie z dyspozycją art. LV § 1 przep. wprow. k.c. - ograniczenia przewidziane w art. 1067 k.c. Ostatnio wymieniony przepis zawiera dwojakiego rodzaju ograniczenia: pierwsze z nich, zamieszczone w § 1, dotyczy zapisu gospodarstwa rolnego lub jego części, drugie zaś, zamieszczone w § 2, dotyczy innych zapisów obciążających spadkobiercę gospodarstwa rolnego. W związku z tym wymaga przede wszystkim rozważenia, jaki charakter ma zapis, z którego treści powstaje obowiązek uiszczenia przez spadkobiercę gospodarstwa rolnego lub jego części na rzecz zapisobiercy kwoty pieniężnej stanowiącej równowartość według cen rynkowych określonej w testamencie ilości gruntu. Nie ulega wątpliwości, że nie jest to zapis gospodarstwa rolnego lub jego części w rozumieniu art. 1067 § 1 k.c., przedmiotem jego bowiem jest w istocie suma pieniężna określona według innego niż pieniądz miernika wartości.

Z testamentu wynika, że wolą spadkodawcy było, aby powódka otrzymała od powołanego w testamencie spadkobiercy taką kwotę, jaka odpowiadała w chwili określonej do wykonania zapisu wartości według cen wolnorynkowych jednej morgi gruntu. Ta więc kwota jest przedmiotem zapisu, będącego "innym zapisem" w rozumieniu art. 1067 § 2 k.c. Skoro więc przedmiotem zapisu jest w rzeczywistości kwota pieniężna, choć określona nie bezpośrednio, lecz według wskazanego przez testatora miernika wartości, to brak jest podstaw do ustalenia tej kwoty według innych kryteriów niż wskazane w testamencie, w szczególności według kryterium przewidzianego w art. 1078 k.c., które dotyczy innej materii, określa bowiem zasady oszacowania gospodarstwa rolnego w celu ustalenia wartości udziałów spadkowych. Sytuacja zapisobiercy w omawianym wypadku nie może być inna niż ta, jaka istniałaby wówczas, gdyby spadkodawca bezpośrednio w testamencie sam oznaczył kwotę pieniężną stanowiącą przedmiot zapisu, a odpowiadającą cenie wolnorynkowej jednej morgi gruntu.

Spadkobierca gospodarstwa rolnego obciążonego zapisem, którego przedmiotem jest suma pieniężna oznaczona w testamencie wprost albo według innego niż pieniądz miernika wartości, korzysta natomiast z innego rodzaju ochrony, przewidzianej w przepisach prawa spadkowego i kodeksu cywilnego. W niniejszej sprawie, ze względu na datę otwarcia spadku (3.III.1963 r.), zgodnie z dyspozycją art. LI i LV § 2 przep. wprow. k.c. oraz art. 1058 k.c. zastosowanie może mieć przepis art. 155 prawa spadkowego z 1946 r., będący odpowiednikiem obecnie obowiązującego art. 998 k.c.

Według zawartego tam unormowania spadkobierca uprawniony do zachowku ponosi odpowiedzialność za zapisy i polecenia w sposób ograniczony, mianowicie tylko do wysokości nadwyżki w spadku przekraczającej przysługujący mu zachowek.

Niezależnie od tego spadkobierca gospodarstwa rolnego korzysta z dodatkowej ochrony przewidzianej w art. 1067 § 2 k.c. Przepis ten mówi wprawdzie o spadkobiercy gospodarstwa rolnego, zgodnie jednak z ustaloną judykaturą, jaka ukształtowała się w związku z wykładnią art. 1059 k.c., szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych stosuje się nie tylko wtedy, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne w całości, lecz również wtedy, gdy spadek obejmuje jedynie udział ułamkowy przysługujący z tytułu współwłasności.

Ostatnio wymieniona sytuacja zachodzi w rozpoznawanej sprawie.

Przewidziana w art. 1067 § 2 k.c. możliwość stosownego obniżenia "innego" zapisu może wystąpić wtedy, gdy zapis stanowi nadmierne obciążenie gospodarstwa rolnego. Przepis ten nie nastręcza trudności interpretacyjnych dopóty, dopóki spadkobierca obciążony zapisem jest z tytułu następstwa prawnego po spadkodawcy współwłaścicielem gospodarstwa rolnego. Wątpliwości powstają jednak wtedy, gdy zapisobierca wystąpił przeciwko spadkobiercy o wydanie zapisu już po zniesieniu współwłasności, w którego wyniku obciążony zapisem spadkobierca otrzymał z odziedziczonego udziału we współwłasności spłatę pieniężną. Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że w tej sytuacji odpadła już potrzeba szczególnej ochrony spadkobiercy, skoro jej celem jest zapobieżenie nadmiernemu obciążeniu gospodarstwa rolnego. Bliższa analiza wskazuje jednak na to, że stanowisko takie nie zawsze będzie prawidłowe.

Przy rozpatrywaniu omawianego zagadnienia trzeba mieć na uwadze przepisy ograniczające w postępowaniu o zniesienie współwłasności podział nieruchomości rolnych (art. 213 w związku z art. 163 k.c.). Sprawiają one, że w wypadku gdy obszar gruntów będących przedmiotem współwłasności, wobec braku odpowiednich gruntów stanowiących własność poszczególnych współwłaścicieli, uniemożliwia dokonanie podziału w naturze, cały przedmiot współwłasności - w wyniku jej zniesienia - przypadnie jednemu z nich z obciążeniem go obowiązkiem uiszczenia spłat na rzecz pozostałych współwłaścicieli, i to także wtedy, gdy spełniają oni warunki wymagane do otrzymania nieruchomości rolnej w naturze (art. 214 § 2 k.c.). W takiej szczególnej sytuacji przyznana rolnikowi spłata z przysługującego mu udziału we współwłasności nieruchomości, wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, otwiera przed nim możliwości usamodzielnienia się przez nabycie - od Państwa lub innych osób - gruntów potrzebnych do utworzenia własnego gospodarstwa rolnego. Jeżeli w przedstawionej sytuacji spłatę od współwłaściciela otrzymuje spadkobierca, który odziedziczył udział spadkowy w gospodarstwie rolnym, i jeżeli zamierza ją przeznaczyć na gospodarcze usamodzielnienie się, to nie można wyłączyć zastosowania wobec obciążającego go zapisu kwoty pieniężnej zasad przewidzianych w art. 1067 § 2 k.c. W takiej bowiem sytuacji stosowne obniżenie zapisu spełnia taką samą funkcję społeczno-gospodarczą jak obniżenie zapisu obciążającego spadkobiercę, któremu spadkowe gospodarstwo rolne albo należąca do spadku część takiego gospodarstwa przypadła w naturze. Dlatego też, stosownie do okoliczności konkretnej sprawy, obniżenie zapisu kwoty pieniężnej może mieć miejsce również wtedy, gdy obciążony nim spadkobierca w wyniku działu albo zniesienia współwłasności otrzymał spłatę zamiast przysługującego mu udziału w naturze. Jak już wspomniano, dla zastosowania w konkretnym wypadku obniżenia zapisu nie może być obojętny cel, na który - w świetle ustalonych okoliczności sprawy - obciążony spadkobierca zużyje otrzymaną spłatę. Jeżeli wspomniane okoliczności przemawiają za potrzebą obniżenia zapisu, to przy ustalaniu stopnia obniżenia należy mieć na uwadze m.in. i to, że przyznana spadkobiercy spłata została określona według szczególnych kryteriów szacunkowych, przewidzianych w art. 1078 k.c., z reguły więc jest niższa od kształtowanej na podstawie cen wolnorynkowych.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.

OSNC 1972 r., Nr 12, poz. 214