Obciążenie spadkobiercy gospodarstwa rolnego zapisami (art. 1067 § 2 k.c.)

Przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, a wśród nich przepisy ograniczające możność obciążenia spadkobiercy gospodarstwa rolnego zapisami (art. 1067 § 2 k.c.), mają, jako przepisy ograniczające ustawowy krąg spadkobierców i ograniczające swobodę testowania, charakter norm wyjątkowych. Jako takie więc nie mogą być interpretowane rozszerzająco. W szczególności brak jest podstaw do uznania, że same przez się wprowadzają one jakiekolwiek ograniczenia, które by wyłączały lub utrudniały właścicielowi gospodarstwa rolnego dyspozycję tym gospodarstwem w umowach inter vivos. W tym zakresie obowiązują tylko ograniczenia odnoszące się do takich umów zawarte w art. 160 i nast. k.c.

Wyrok SN z dnia 27 stycznia 2016 r., II CSK 153/15

Standard: 20317 (pełna treść orzeczenia)

Ustalenie wysokości obciążającego spadkobiercę gospodarstwa rolnego zapisu, którego przedmiotem jest kwota pieniężna stanowiąca równowartość określonej ilości gruntu według cen rynkowych, następuje z reguły według kryteriów wskazanych w testamencie, a nie według przepisów dotyczących sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, również wtedy, gdy obciążony zapisem spadkobierca w wyniku zniesienia współwłasności albo działu spadku otrzymał spłatę za przysługujący mu udział.

Skoro przedmiotem zapisu jest w rzeczywistości kwota pieniężna, choć określona nie bezpośrednio, lecz według wskazanego przez testatora miernika wartości, to brak jest podstaw do ustalenia tej kwoty według innych kryteriów niż wskazane w testamencie, w szczególności według kryterium przewidzianego w art. 1078 k.c., które dotyczy innej materii, określa bowiem zasady oszacowania gospodarstwa rolnego w celu ustalenia wartości udziałów spadkowych. Sytuacja zapisobiercy w omawianym wypadku nie może być inna niż ta, jaka istniałaby wówczas, gdyby spadkodawca bezpośrednio w testamencie sam oznaczył kwotę pieniężną stanowiącą przedmiot zapisu, a odpowiadającą cenie wolnorynkowej jednej morgi gruntu.

Spadkobierca gospodarstwa rolnego obciążonego zapisem, którego przedmiotem jest suma pieniężna oznaczona w testamencie wprost albo według innego niż pieniądz miernika wartości, korzysta natomiast z innego rodzaju ochrony, przewidzianej w przepisach prawa spadkowego i kodeksu cywilnego. W niniejszej sprawie, ze względu na datę otwarcia spadku (3.III.1963 r.), zgodnie z dyspozycją art. LI i LV § 2 przep. wprow. k.c. oraz art. 1058 k.c. zastosowanie może mieć przepis art. 155 prawa spadkowego z 1946 r., będący odpowiednikiem obecnie obowiązującego art. 998 k.c.

Według zawartego tam unormowania spadkobierca uprawniony do zachowku ponosi odpowiedzialność za zapisy i polecenia w sposób ograniczony, mianowicie tylko do wysokości nadwyżki w spadku przekraczającej przysługujący mu zachowek.

Niezależnie od tego spadkobierca gospodarstwa rolnego korzysta z dodatkowej ochrony przewidzianej w art. 1067 § 2 k.c. Przepis ten mówi wprawdzie o spadkobiercy gospodarstwa rolnego, zgodnie jednak z ustaloną judykaturą, jaka ukształtowała się w związku z wykładnią art. 1059 k.c., szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych stosuje się nie tylko wtedy, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne w całości, lecz również wtedy, gdy spadek obejmuje jedynie udział ułamkowy przysługujący z tytułu współwłasności.

Obniżenie zapisu kwoty pieniężnej może mieć miejsce również wtedy, gdy obciążony nim spadkobierca w wyniku działu albo zniesienia współwłasności otrzymał spłatę zamiast przysługującego mu udziału w naturze.

Dla zastosowania w konkretnym wypadku obniżenia zapisu nie może być obojętny cel, na który - w świetle ustalonych okoliczności sprawy - obciążony spadkobierca zużyje otrzymaną spłatę.

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 1972 r., III CZP 31/72

Standard: 30443 (pełna treść orzeczenia)