Uchwała z dnia 1971-09-21 sygn. III CZP 43/71

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 43/71

Uchwała z dnia 21 września 1971 r.

Przewodniczący: Prezes J. Pawlak. Sędziowie: H. Dąbrowski, J. Majorowicz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ireny W. przeciwko Lucjanowi W. o przywrócenie posiadania, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy postanowieniem z dnia 20 marca 1971 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w toku procesu o rozwód sprawa między małżonkami o przywrócenie współposiadania wspólnego mieszkania podlega rozpoznaniu w trybie postępowania odrębnego przewidzianego w art. 478-479 k.p.c., czy też w trybie postępowania określonego w art. 443 § 1 k.p.c.?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

W toku sprawy o rozwód sprawę o przywrócenie współposiadania mieszkania między małżonkami przekazuje się sądowi rozpoznającemu sprawę rozwodową celem wydania postanowienia w trybie art. 443 § 1 k.p.c.

Uzasadnienie

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy w trybie art. 391 k.p.c. budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne powstałe na tle następującego stanu faktycznego.

W toku procesu o rozwód powódka Irena W. wytoczyła przeciwko mężowi Lucjanowi W. powództwo o przywrócenie współposiadania zamkniętego przez niego pokoju we wspólnym mieszkaniu stron. Sąd Powiatowy dla m. st. Warszawy postanowieniem z dnia 19 lipca 1970 r. przekazał tę sprawę do rozstrzygnięcia przez sąd rozpoznający sprawę rozwodową. W uzasadnieniu swego rozstrzygnięcia Sąd powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27.X.1969 r. III CZP 49/69) podkreślając, że w toku sprawy rozwodowej powództwo posesoryjne nie może mieć samodzielnego bytu, wszelkie więc kwestie związane z zakresem korzystania z mieszkania będącego w posiadaniu obu stron rozstrzyga sąd rozwodowy z mocy art. 443 § 1 k.p.c., jako przepisu szczególnego.

Na postanowienie to wniósł zażalenie pełnomocnik powódki, domagając się zmiany tego postanowienia i zlecenia Sądowi Powiatowemu merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy. Skarżący twierdzi, że powołana przez Sąd Powiatowy uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27.X.1969 r. dotyczy takiej sytuacji, gdy obie strony rozwodzące się zamieszkują wspólnie, a wobec istnienia rozkładu domagają się dokonania przez sąd stosownego podziału mieszkania. Tymczasem w niniejszej sprawie nie chodzi o wydanie zarządzenia rozdziału całości mieszkania między stronami, lecz o przywrócenie współposiadania jednego z 3 pokojów. Chodzi więc tutaj o typowe powództwo posesoryjne, które przysługuje współmałżonkowi bez względu na to, czy między stronami toczy się jakiś inny proces.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Zagadnieniem, czy małżonkowi przysługuje powództwo posesoryjne o przywrócenie współposiadania mieszkania, zajmował się ostatnio Sąd Najwyższy w dwu kolejnych uchwałach. W uchwale z dnia 27.X.1969 r. III CZP 49/69, na którą to uchwałę powołał się Sąd Powiatowy w niniejszej sprawie, wypowiedziana została teza, że małżonkowi, który został wyzuty ze współposiadania mieszkania przez drugiego małżonka, przysługuje ochrona posesoryjna, przy czym dla istnienia tej ochrony bez znaczenia jest okoliczność, że mieszkanie położone jest w domu objętym wspólnością ustawową małżeńską (OSNCP 1970, poz. 103).

W następnej uchwale z dnia 6.VII.1970 r. III CZP 46/70 (OSNCP 1971, poz. 23) Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wypowiedział analogiczne stanowisko, przy czym na tle innego co do treści pytania prawnego zajął się kwestią wykonalności zapadłego przed orzeczeniem rozwodu wyroku przywracającego jednemu z małżonków współposiadanie mieszkania, jeżeli następnie zapadł wyrok rozwodowy. Wypowiedziany przy tym został pogląd prawny, że orzeczenie rozwodu jest w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. zdarzeniem pozbawiającym - w całości lub w części - wykonalności orzeczenia o dopuszczeniu do współposiadania mieszkania jednego z małżonków przez drugiego, jeżeli wykonanie tego orzeczenia w całości lub w części, ze względu na właściwości mieszkania i zmianę stosunku między stronami w wyniku ustania małżeństwa, byłoby sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem mieszkania lub z zasadami współżycia społecznego.

W uzasadnieniu obu powołanych wyżej uchwał Sąd Najwyższy nie zajmował się wprost zagadnieniem stosunku art. 433 k.p.c. do art. 478 k.p.c., a w szczególności, czy w toku sprawy o rozwód sprawa między małżonkami o przywrócenie współposiadania wspólnego mieszkania powinna się toczyć w trybie postępowania odrębnego przewidzianego w art. 478-479 k.p.c., czy też w trybie postępowania określonego w art. 443 § 1 k.p.c., niemniej jednak z końcowych fragmentów uzasadnienia obu uchwał zdaje się wynikać wniosek, że oba składy sędziowskie podejmujące te uchwały uważały, iż właściwy w tym wypadku jest tryb określony w art. 443 k.p.c.

Za stanowiskiem, że w wypadku toczącego się procesu rozwodowego sprawa przywrócenia jednemu z małżonków współposiadania wspólnego mieszkania podlega rozpoznaniu w trybie art. 443 § 1 k.p.c., przemawiają następujące argumenty.

Artykuł 443 § 1 k.p.c. jest odpowiednikiem art. 431 dawnego kodeksu postępowania cywilnego. W orzecznictwie, jakie się wykształciło na tle art. 431 dawnego k.p.c., przyjęto jako zasadę, że powołany przepis daje podstawę nie tylko do określenia zakresu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania w toku procesu o rozwód, jeśli oboje małżonkowie dotychczas mieszkanie to zajmowali, ale również do stosowania go w sytuacji, gdy jeden z małżonków przed złożeniem wniosku zmuszony był opuścić wspólne mieszkanie wskutek szykan drugiego małżonka (orz. SN z dnia 26.VII.1956 r. 2 CZ 99/56 - OSPiKA 1958. poz. 220) lub został z mieszkania bezprawnie usunięty (orz. SN 3 CZ 144/56 z dnia 20.VII.1956 r. - NP 1957 r., nr 5).

Pogląd prawny wyrażony w tych orzeczeniach jest w pełni aktualny również na tle obecnego art. 443 § 1 k.p.c.

Zauważyć dalej należy, że stosownie do art. 443 k.p.c. orzeczenie co do przedmiotów w tym przepisie wymienionych, a więc co do ustalenia obowiązków małżonków przyczynienia się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trwania procesu rozwodowego oraz o sposobie roztaczania w tym czasie pieczy nad wspólnymi dziećmi małoletnimi, a także - co wiąże się z rozpoznaniem niniejszego pytania prawnego - o zakresie i sposobie korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania w czasie trwania procesu może zapaść tylko w toczącym się postępowaniu o rozwód w trybie przewidzianym w powołanym przepisie.

Postanowienia wydane w trybie art. 443 k.p.c. regulują przedmiot rozstrzygnięcia ostatecznie, aczkolwiek zbliżone one są swym charakterem do zarządzeń tymczasowych.

Podkreślić dalej należy, że art. 443 k.p.c. wiąże się ściśle z art. 445 k.p.c., przy czym celem tych przepisów jest, jak to podkreślono w literaturze prawa, skoncentrowanie w sądzie orzekającym w sprawie o rozwód w całości spraw związanych z rozwodem oraz z obowiązkami małżonków utrzymania rodziny z alimentacji na czas wytoczenia powództwa o rozwód, ażeby w ten sposób zapobiec ewentualnej sprzeczności orzeczeń, jaka mogłaby wystąpić w tych kwestiach, gdyby w tym samym przedmiocie mogły być wydane rozstrzygnięcia w różnych postępowaniach.

Wprawdzie art. 445 § 1 k.p.c. - stanowiąc, że w czasie trwania procesu o rozwód nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód - nie mówi wyraźnie o sprawach związanych z zakresem i sposobem korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania w czasie trwania procesu o rozwód, jednakże lege non distinguente zasadę tę należy odnieść również i do tych spraw. Za powyższym stanowiskiem przemawiają te same przesłanki, które skłoniły ustawodawcę do unormowania w sposób nowy - w porównaniu ze stanem prawnym poprzednio obowiązującym - omawianych wyżej kwestii, a ponadto argumenty wynikające z wykładni logicznej i systematycznej tych przepisów.

Prowadzi to w konsekwencji do wniosku, że również proces o przywrócenie współposiadania wspólnego mieszkania wytoczony przez jednego z małżonków w okresie toczącej się sprawy rozwodowej powinien sąd - stosownie do art. 445 § 1 zdanie drugie - przekazać sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód w celu rozstrzygnięcia o tym żądaniu w myśl art. 443 k.p.c.

Odmienny pogląd, a mianowicie, że w toku procesu o rozwód może się toczyć sprawa o przywrócenie współposiadania mieszkania w trybie art. 478-479 k.p.c., stwarzałby możliwość powstania sprzecznych orzeczeń w tym przedmiocie między sądami, i to wydanych w różnych szczególnych postępowaniach.

Ścisłe podporządkowanie spraw wymienionych w art. 443 § 1 k.p.c. postępowaniu w sprawie o rozwód z jednej strony oraz uwzględnienie specyfiki postępowania o uregulowanie zakresu i sposobu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania z drugiej uzasadniają zdaniem składu orzekającego dalszy pogląd, że skoro w trybie art. 443 § 1 k.p.c. sąd rozwodowy, jak to już wyjaśniono wyżej, może również wydać postanowienie w razie pozbawienia bezprawnie małżonka korzystania ze wspólnego mieszkania lub jego części oraz skoro tak w postępowaniu o przywrócenie posiadania (art. 478-479 k.p.c.) jak i w postępowaniu w trybie art. 443 k.p.c. chodzi w omawianym wypadku o rozstrzygnięcie bądź identyczne, bądź też zbliżone do siebie - to nie jest uzasadnione zawieszenie wszczętego przed wytoczeniem sprawy o rozwód postępowania o przywrócenie współposiadania mieszkania, a następnie - po wydaniu przez sąd rozwodowy wyroku - podejmowania na nowo tego postępowania.

Postanowienie sądu rozwodowego wydane w trybie art. 443 § 1 k.p.c. co do zakresu i sposobu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania zapada w określonej, istniejącej między stronami toczącymi sprawę o rozwód sytuacji faktycznej i uwzględnia wszystkie powstałe w tym czasie po obu stronach okoliczności. Wprawdzie orzeczenie to określa zakres i sposób korzystania z mieszkania w czasie trwania procesu o rozwód, jednakże w związku z sytuacją, jaka powstała między małżonkami, stwarza określony stan faktyczny w tym zakresie, istniejący także po wydaniu wyroku rozwodowego.

Dlatego też w toku sprawy o rozwód sprawa o przywrócenie współposiadania mieszkania między małżonkami nie podlega zawieszeniu, lecz powinna być przez sąd przekazana sądowi rozpoznającemu sprawę rozwodową celem wydania postanowienia w trybie art. 443 § 1 k.p.c.

W konsekwencji reprezentowanego tu stanowiska należy również uznać, że jeżeli przed wytoczeniem powództwa o rozwód zapadł już prawomocny wyrok o przywrócenie współposiadania mieszkania przez oboje małżonków i wyrok ten nie został wykonany, a w czasie procesu rozwodowego sąd na wniosek jednej ze stron uregulował zakres i sposób korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania, to wyrok ten traci swoją skuteczność wobec następnego uregulowania sprawy współposiadania mieszkania w postanowieniu wydanym w trybie art. 443 k.p.c.

Po uprawomocnieniu się wyroku wydanego przez Sąd w sprawie rozwodowej małżonkowie bądź byli małżonkowie (w razie orzeczenia rozwodu) mogą ewentualne żądanie co do korzystania z mieszkania w określony konkretnie sposób podnosić w drodze petytoryjnej.

Wychodząc z tych zasad, na przedstawione zagadnienie prawne udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1972 r., Nr 3, poz. 46