Uchwała z dnia 1971-08-24 sygn. III CZP 45/71

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 45/71

Uchwała z dnia 24 sierpnia 1971 r.

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz. Sędziowie: Z. Wasilkowska, Z. Trybulski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marianny i Józefa małż. D. przeciwko Antoniemu i Natalii małż. B. o ustalenie, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Poznaniu postanowieniem z dnia 27 maja 1971 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy sędzia, który brał urzędowy udział w sporządzeniu ugody sądowej, jest wyłączony z mocy art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. w nowej sprawie, jeżeli przesłanką żądania w tej nowej sprawie jest między innymi nieważność ugody sądowej, zdziałanej z jego udziałem jako sędziego"?

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Sędzia, który rozpoznając sprawę brał udział w sporządzeniu ugody sądowej w tej sprawie, jest wyłączony z mocy art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. w innej sprawie, w której przesłanką żądania pozwu jest zarzut nieważności tej ugody lub zarzut wad oświadczenia woli, uprawniających do uchylenia się od skutków prawnych tej ugody.

Uzasadnienie

W toku procesu o świadczenia z umowy dożywocia strony zawarły ugodę sądową, w następstwie czego umorzono postępowanie w sprawie. W ponownym pozwie dożywotnicy wystąpili z żądaniem pierwotnych świadczeń wynikających z umowy o dożywocie oraz o pozbawienie wykonalności wspomnianej ugody sądowej. Zarzucali przy tym, że wskutek uszkodzenia słuchu nie byli w stanie zrozumień należycie treści propozycji ugodowych i o niekorzystnej dla nich treści ugody dowiedzieli się dopiero po jej zawarciu i po umorzeniu postępowania. Sąd Powiatowy w składzie, któremu przewodniczył sędzia będący przewodniczącym poprzedniego składu sędziowskiego, przed jakim zawarto ugodę sądową, oddalił powództwo.

Rozpoznając rewizje powodów od tego wyroku, Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c. przytoczone w sentencji uchwały zagadnienie prawne.

W myśl art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy w sprawach "o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego". Przez pojęcie "aktu prawnego" należy rozumieć każdą czynność prawną zawierającą jednostronne lub dwustronne oświadczenie, a więc również ugodę (art. 917 k.c.), niezależnie od tego, czy zawarta ona została w sądzie, czy też poza sądem. Ugoda sądowa zawierana jest przed sądem (art. 223 § 1 k.p.c.), który powinien ocenić, czy nie jest ona niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo czy nie narusza rażąco usprawiedliwionych interesów osób uprawnionych (art. 203 § 4 i 223 § 2 k.p.c.). W związku z tym ugoda sądowa zawsze jest sporządzona z udziałem sędziów wchodzących w skład sądu, przed którym ją zawarto.

Strona uczestnicząca w zawarciu ugody sądowej może bądź żądać ustalenia jej nieważności (art. 189 k.p.c.), bądź też, dochodząc roszczenie, oprzeć swe żądanie na zarzucie nieważności ugody (art. 58 k.c.). W obu tych sprawach chodzi o "ważność aktu prawnego" w rozumieniu art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. i dlatego sędzia, z którego udziałem taką ugodę sporządzono, jest wyłączony z mocy ustawy od orzekania w każdej z tych spraw.

Aczkolwiek przepis art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. mówi o wyłączeniu sędziego z mocy samej ustawy jedynie w sprawach o "ważność aktu prawnego", to jednak ratio legis tego przepisu - przy uwzględnieniu obowiązków sędziego wynikających z art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 oraz z art. 5 k.p.c. - przemawia za tym, by zastosować wykładnię rozszerzającą i stosować ten przepis również wtedy, gdy strona ugody sądowej uchyla się od skutków prawnych oświadczenia woli objętego tą ugodą, powołując się na wady oświadczenia woli. Obowiązkiem sądu (i stanowiących go sędziów) jest czuwanie nad tym, by strona zawierająca ugodę sądową składała swe oświadczenie woli swobodnie oraz by pouczona o skutkach prawnych zamierzonego oświadczenia woli mogła ocenić sprawę rozsądnie, jak również czuwanie nad tym, by zapobiec ewentualnemu podstępowi strony przeciwnej. W zarzucie wad oświadczenia woli obejmującego ugodę mieścić się może (implicite) zarzut niedopełnienia przez sąd tych obowiązków wobec strony składającej takie oświadczenie, a co najmniej zachodzić może potrzeba przesłuchania sędziów, przed którymi ugodę zawarto, na okoliczności towarzyszące jej sporządzenia. Nie da się zatem pogodzić z zasadami prawidłowego wymiaru sprawiedliwości sytuacja, w której o skuteczności prawnej ugody sądowej miałby decydować ten sam sędzia, który dopuścił do zawarcia ugody dotkniętej wadami oświadczenia woli. Orzekając w takiej sprawie byłby on w pewnym stopniu iudex in re sua, gdyż sam oceniałby sposób wypełnienia przez siebie obowiązków przewidzianych w art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 i z art. 5 k.p.c.

OSNC 1972 r., Nr 3, poz. 45