Wyłączenie sędziego od oceny w innej sprawie ważności i skuteczności ugody

Sędzia, który rozpoznając sprawę brał udział w sporządzeniu ugody sądowej w tej sprawie, jest wyłączony z mocy art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. w innej sprawie, w której przesłanką żądania pozwu jest zarzut nieważności tej ugody lub zarzut wad oświadczenia woli, uprawniających do uchylenia się od skutków prawnych tej ugody.

W myśl art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy w sprawach "o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego". Przez pojęcie "aktu prawnego" należy rozumieć każdą czynność prawną zawierającą jednostronne lub dwustronne oświadczenie, a więc również ugodę (art. 917 k.c.), niezależnie od tego, czy zawarta ona została w sądzie, czy też poza sądem. Ugoda sądowa zawierana jest przed sądem (art. 223 § 1 k.p.c.), który powinien ocenić, czy nie jest ona niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo czy nie narusza rażąco usprawiedliwionych interesów osób uprawnionych (art. 203 § 4 i 223 § 2 k.p.c.). W związku z tym ugoda sądowa zawsze jest sporządzona z udziałem sędziów wchodzących w skład sądu, przed którym ją zawarto.

Strona uczestnicząca w zawarciu ugody sądowej może bądź żądać ustalenia jej nieważności (art. 189 k.p.c.), bądź też, dochodząc roszczenie, oprzeć swe żądanie na zarzucie nieważności ugody (art. 58 k.c.). W obu tych sprawach chodzi o "ważność aktu prawnego" w rozumieniu art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. i dlatego sędzia, z którego udziałem taką ugodę sporządzono, jest wyłączony z mocy ustawy od orzekania w każdej z tych spraw.

Aczkolwiek przepis art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. mówi o wyłączeniu sędziego z mocy samej ustawy jedynie w sprawach o "ważność aktu prawnego", to jednak ratio legis tego przepisu - przy uwzględnieniu obowiązków sędziego wynikających z art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 oraz z art. 5 k.p.c. - przemawia za tym, by zastosować wykładnię rozszerzającą i stosować ten przepis również wtedy, gdy strona ugody sądowej uchyla się od skutków prawnych oświadczenia woli objętego tą ugodą, powołując się na wady oświadczenia woli. Obowiązkiem sądu (i stanowiących go sędziów) jest czuwanie nad tym, by strona zawierająca ugodę sądową składała swe oświadczenie woli swobodnie oraz by pouczona o skutkach prawnych zamierzonego oświadczenia woli mogła ocenić sprawę rozsądnie, jak również czuwanie nad tym, by zapobiec ewentualnemu podstępowi strony przeciwnej. W zarzucie wad oświadczenia woli obejmującego ugodę mieścić się może (implicite) zarzut niedopełnienia przez sąd tych obowiązków wobec strony składającej takie oświadczenie, a co najmniej zachodzić może potrzeba przesłuchania sędziów, przed którymi ugodę zawarto, na okoliczności towarzyszące jej sporządzenia. Nie da się zatem pogodzić z zasadami prawidłowego wymiaru sprawiedliwości sytuacja, w której o skuteczności prawnej ugody sądowej miałby decydować ten sam sędzia, który dopuścił do zawarcia ugody dotkniętej wadami oświadczenia woli. Orzekając w takiej sprawie byłby on w pewnym stopniu iudex in re sua, gdyż sam oceniałby sposób wypełnienia przez siebie obowiązków przewidzianych w art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 i z art. 5 k.p.c.

Uchwała SN z dnia 24 sierpnia 1971 r., III CZP 45/71

Standard: 30332 (pełna treść orzeczenia)