Uchwała z dnia 1970-12-01 sygn. III CZP 68/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 68/70 

Uchwała z dnia 1 grudnia 1970 r.

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz. Sędziowie: Z. Wasilkowska, J. Policzkiewicz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Henryka L. o ustanowienie drogi koniecznej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Opolu postanowieniem z dnia 21 sierpnia 1970 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy przepis art. 145 k.c. upoważnia sąd do ustanowienia drogi koniecznej w ten sposób, żeby zamiast wynagrodzenia wnioskodawca odstąpił właścicielowi nieruchomości mającej być obciążoną odpowiedni pas gruntu, w sytuacji, gdy przeciwnik wniosku na to się godzi, i czy taki sposób utworzenia drogi odpowiadałby interesowi społeczno-gospodarczemu?

a na wypadek odpowiedzi przeczącej -

"Czy sąd może odmówić ustanowienia drogi koniecznej z tej przyczyny, że właściciel nieruchomości, która ma być władnąca, nie godzi się na ofertę właściciela nieruchomości, która ma być obciążona, na stosowną wymianę gruntów, przy czym ten ostatni sposób stworzenia drogi odpowiadałby interesowi społeczno-gospodarczemu?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Ustanawiając drogę konieczną na podstawie art. 145 k.c., sąd w szczególnie uzasadnionych wypadkach, ze względu na niewielki obszar nieruchomości obciążonej i konfigurację obu nieruchomości, może zamiast wynagrodzenia pieniężnego ustanowić służebność gruntową na nieruchomości wnioskodawcy, polegającą na korzystaniu z przygranicznego pasa gruntu tej nieruchomości na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej drogą konieczną, jeżeli odpowiada to interesowi społeczno-gospodarczemu.

Uzasadnienie

Według ustaleń dokonanych przez Sąd Powiatowy stanowiąca własność wnioskodawcy działka nr 1268/12 o obszarze 1367 m² nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej. Utworzenie drogi dojazdowej przez inną działkę wnioskodawcy byłoby połączone z nadmiernymi kosztami, wobec czego praktycznie możliwe jest jedynie utworzenie takiej drogi przez działkę uczestnika Edwarda L., oznaczoną nr 1267/12 i zawierającą 830 m², z czego na drogę dojazdową odeszłoby 120 m².

Takie zmniejszenie tej działki stanowiłoby nadmierne jej obciążenie. Obie działki położone we wsi P. na terenach przeznaczonych pod zabudowę użytkowane są rolniczo. Do niedawna stanowiły one jedną całość.

Uczestnik Edward L. wyraził zgodę na odstąpienie wnioskodawcy pasa gruntu pod drogę dojazdową, ale w zamian za otrzymanie takiego areału z działki wnioskodawcy, co gospodarczo byłoby najbardziej uzasadnione. Ponieważ jednak wnioskodawca nie wyraził zgody na tę ofertę, Sąd Powiatowy postanowieniem z dnia 18.II.1970 r. oddalił wniosek o ustanowienie drogi koniecznej.

Postanowienie to wnioskodawca zaskarżył rewizją. Sąd Wojewódzki w toku rozpoznawania tej rewizji postanowieniem z dnia 21.VIII.1970 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne przytoczone w komparycji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Droga konieczna przewidziana w art. 145 k.c., jest służebnością. W zasadzie jest to służebność gruntowa, ale może nią być także służebność osobista (art. 146 k.c.). W danym wypadku chodzi o służebność gruntową.

Żadna służebność nie wpływa na stosunki własnościowe co do nieruchomości czy to władnącej czy obciążonej (art. 285 k.c.). Ustanowienie drogi koniecznej w żadnym więc razie nie może polegać na dokonaniu "wymiany gruntów", o jakiej mowa w przedstawionym zagadnieniu, jeżeli miałaby ona oznaczać zamianę przenoszącą własność (art. 603 k.c.).

W razie dokonania takiej zamiany odpadłaby zresztą potrzeba ustanowienia drogi koniecznej, skoro nieruchomości pozbawione dotychczas odpowiedniego dostępu uzyskałyby go przez przyłączenie części gruntu. Przyłączenie takie mogłoby nastąpić, ale tylko w drodze umowy.

W odróżnieniu bowiem od sytuacji przewidzianej w art. 151 k.c., która dopuszcza żądanie albo ustanowienia służebności gruntowej, albo wykupu części gruntu, przepis art. 145 k.c., nie przewiduje takiej alternatywy.

Według art. 145 k.c. ustanowienie służebności drogi koniecznej następuje za wynagrodzeniem. Pojęcie wynagrodzenia jest tu szersze niż odszkodowanie przewidziane w poprzednio obowiązującym prawie (art. 33 pr. rzecz.). Przesłanką bowiem tego ostatniego było powstanie szkody na skutek ustanowienia drogi koniecznej, natomiast wynagrodzenie należy się za samo ustanowienie drogi koniecznej, chociażby nie wynikła stąd żadna szkoda dla właściciela nieruchomości obciążonej. Niemniej jednak fakt powstania takiej szkody musi być brany pod uwagę przy określaniu wysokości i rodzaju wynagrodzenia.

W myśl ogólnych zasad naprawienie szkody powinno nastąpić - według wyboru poszkodowanego - bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź też przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, przy czym gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, to roszczenie poszkodowanego ogranicza się tylko do świadczenia w pieniądzu (art. 363 § 1 k.c.).

Jeśli chodzi o naprawienie szkody wywołanej przez ustanowienie drogi koniecznej, to w pewnym sensie przywrócenie stanu poprzedniego mogłoby polegać na umożliwieniu właścicielowi nieruchomości obciążonej korzystania z takiego samego areału gruntu jak poprzednio, a to przez wydzielenie w tym celu odpowiedniej przestrzeni z nieruchomości władnącej. Takie rozwiązanie z reguły możliwe jest za wzajemną zgodą osób zainteresowanych.

Czy dopuszczalne jest ono także w braku tej zgody?

Aby na to pytanie odpowiedzieć, należy zauważyć, że pojęcie wynagrodzenia ma z istoty swej w zasadzie charakter pieniężny, przy czym - jak to już wyjaśnił Sąd Najwyższy - przewidziane w art. 145 k.c. wynagrodzenie za ustanowioną drogę konieczną może mieć charakter bądź świadczenia jednorazowego, bądź świadczeń okresowych (orzecz. SN z dnia 17.I.1969 r. III CRN 379/68 - OSNCP 1969, nr 12, poz. 223).

Wynagrodzenie pieniężne zazwyczaj może wyrównać uszczerbek, jaki na skutek ustanowienia drogi koniecznej ponosi właściciel gruntów, przez które droga ta ma prowadzić, zwłaszcza że stosownie do art. 145 § 2 k.c. powinno to być dokonane z najmniejszym obciążeniem tych gruntów.

W niektórych jednak sytuacjach wyrównanie w ten sposób tego uszczerbku praktycznie nie jest możliwe, a wzgląd na interes społeczno-gospodarczy, którym zawsze należy się tu kierować w myśl art. 145 § 3 k.c., przemawiać może mimo to za ustanowieniem drogi koniecznej w zamian za umożliwienie właścicielowi nieruchomości obciążonej korzystania z określonego pasa ziemi z nieruchomości władnącej w postaci odpowiedniej służebności. W szczególności może za tym przemawiać wzgląd na niewielki obszar nieruchomości obciążonej, dla której ubytek części areału pod drogę konieczną stanowiłby zbyt duże obciążenie.

W takich właśnie szczególnie uzasadnionych wypadkach dopuszczalny może być ten sposób wynagrodzenia także w braku zgody ze strony uprawnionego do żądania ustanowienia drogi koniecznej.

Z tych zasad na przedstawione przez Sąd Wojewódzki pytania należało udzielić odpowiedzi sformułowanej w sentencji niniejszej uchwały.

OSNC 1971 r., Nr 5, poz. 81