Postanowienie z dnia 2014-10-16 sygn. III CSK 301/13

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CSK 301/13

POSTANOWIENIE

Dnia 16 października 2014 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Wojciech Katner

SSN Iwona Koper

w sprawie z wniosku B. W.

przy uczestnictwie Gminy U.

o stwierdzenie nabycia spadku po L. S.,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 16 października 2014 r.,

skargi kasacyjnej wnioskodawczyni

od postanowienia Sądu Okręgowego w N.

z dnia 22 maja 2013 r.,

1. oddala skargę kasacyjną;

2. zasądza od wnioskodawczyni na rzecz uczestniczki postępowania 360 (trzysta sześćdziesiąt) złotych tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 22 lipca 2010 r. Sąd Rejonowy w G. stwierdził, że spadek po zmarłej w dniu 20 czerwca 2010 r. L. S. na podstawie ustawy nabyła córka B. W. w całości. Gmina U. wniosła apelację, podnosząc, że spadkodawczyni w dniu 13 czerwca 2010 r. sporządziła testament ustny. Postanowieniem z dnia 10 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy w N. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w G. do ponownego rozpoznania.

Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 10 stycznia 2013 r. stwierdził, że spadek po L. S. na podstawie testamentu ustnego z dnia 13 czerwca 2010 r. sporządzonego w szpitalu w G. w obecności świadków J. P., M. P., Z. F. i M. F. nabyła z dobrodziejstwem inwentarza Gmina U., nakazał ściągnąć od wnioskodawczyni na rzecz Skarbu Państwa 2.819,99 zł tytułem zwrotu wydatków na koszt opinii Collegium Medicum UJ w K. wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa oraz zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika Gminy U. 537 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania. Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawczyni zmarła w dniu 20 czerwca 2010 r. w G. Była dwa razy zamężna. Jej dzieckiem z pierwszego małżeństwa jest wnioskodawczyni B. W. Nie miała innych dzieci, a w chwili śmierci była rozwódką. Spadkodawczyni od dnia 2 czerwca 2010 r. do śmierci przebywała w szpitalu w G. z podejrzeniem procesu nowotworowego. W dniu 13 czerwca 2010 r. znajdowała się w stanie ogólnym ciężkim. W dniu 16 czerwca 2010 r. stan ten pogorszył się i był bardzo ciężki, a w dniu 19 czerwca 2010 r. był krytyczny. Spadkodawczyni od chwili przyjęcia do szpitala nie mogła się poruszać o własnych siłach, była słaba, nie była w stanie pisać. Kilka dni przed 13 czerwca 2010 r. sprzedała samochód, a pieniądze ze sprzedaży przekazała M. P. na opłacenie jej rachunków. Spadkodawczyni w maju 2004 r. sporządziła dokument, w którym zamieściła oświadczenie, że cały majątek przekazuje na rzecz Fundacji Pomocy Osobom Niepełnosprawnym w S. pod warunkiem, że Fundacja obejmie ją opieką. W dniu 13 czerwca 2010 r. spadkodawczyni poprosiła M. P. - sołtysa W., żeby przywiózł jej ten dokument do szpitala. W dniu 13 czerwca 2010 r. spadkodawczynię odwiedzili w szpitalu Z. F. i jego syn M. F. W tym samym dniu spadkodawczyni umówiła się z M. P. i jego żoną J. P., którzy przynieśli jej dokument z 2004 r. Spadkodawczyni chciała go przepisać, umieszczając w miejsce Fundacji Gminę U. Nie miała jednak na to siły. Spytała odwiedzające ją osoby, czy będą świadkami jej testamentu, na co one się zgodziły. Spadkodawczyni w ich obecności oświadczyła, że cały swój majątek daje Gminie U. za opiekę przed chorobą i w jej trakcie. Ponadto oświadczyła, że wydziedzicza swoją córkę i jej synów. W dniu 13 czerwca 2010 r. spadkodawczyni miała świadomość i zdolność testowania. W dniu 7 listopada 2010 r. protokół testamentu został spisany przez M. P. i następnie podpisany przez J. P., Z. F. i M. F.

Sąd Rejonowy wskazał, że za ważny testament nie można uznać dokumentu z maja 2004 r., bowiem w tym dokumencie spadkodawczyni, rozporządzając swoim majątkiem, zastrzegła warunek, co zgodnie z art. 962 k.c. jest niedopuszczalne. Uznał, że dziedziczenie następuje na podstawie testamentu z dnia 13 czerwca 2010 r. sporządzonego w obecności 4 świadków, którzy mieli świadomość, że występują w tej roli. W ocenie Sądu, żadna z tych osób według art. 957 § 1 k.c. nie podlegała wyłączeniu jako świadek. W szczególności wyłączeniu takiemu nie podlegał M. P. z racji pełnienia funkcji sołtysa W. Nie można bowiem przyjąć, że skoro korzyść w testamencie przypadła gminie U., to pośrednio przypadła również sołectwu W. położonemu w tej Gminie. Poza tym M. P. został przywołany do testamentu jako osoba prywatna. W ocenie Sądu Rejonowego, u spadkodawczyni występowała obawa rychłej śmierci. Ponadto stan zdrowia spadkodawczyni uniemożliwiał jej sporządzenie testamentu w innej formie, nie mogła bowiem pisać ani udać się do notariusza. Nie było wątpliwości co do poczytalności spadkodawczyni w dniu sporządzenia testamentu ustnego, co potwierdza opinia sporządzona przez biegłego.

Wnioskodawczyni wniosła apelację od postanowienia Sądu Rejonowego.

Sąd Okręgowy w N. postanowieniem z dnia 22 maja 2013 r. oddalił apelację i zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestniczki postępowania 180 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu, że oświadczenie woli spadkodawczyni z dnia 13 czerwca 2010 r. nie stanowi testamentu, bowiem zostało złożone pod warunkiem. Podkreślił, że choć w piśmie stwierdzającym testament ustny nawiązano do dokumentu spadkodawczyni z maja 2004 r., nie można jednak twierdzić, iż jest w nim mowa o warunku. Oświadczenie spadkodawczyni, że „cały swój majątek przekazuje Gminie U. w zamian za opiekę i opłacenie jej pobytu w DPS” należy - zdaniem Sądu Okręgowego - rozumieć jako wyraz wdzięczności spadkodawczyni za umieszczenie jej w ośrodku, a nie jako warunek. Sąd Okręgowy uznał też, że istniała obawa rychłej śmierci, o czym świadczy rodzaj i liczba stwierdzonych u niej schorzeń, a także sposób ich leczenia. Bezprzedmiotowe są zarzuty kwestionujące niemożliwość sporządzenia testamentu w formie zwykłej. Chybiony jest też zarzut, że M. P., jako sołtys W., nie mógł być świadkiem testamentu, nie był bowiem organem Gminy U.

Wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną, w której zaskarżyła postanowienie Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie art. 957 § 1, art. 952 § 1 i art. 948 § 1 w związku z art. 962 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Świadkiem przy sporządzeniu testamentu może być tylko osoba fizyczna. Wynika to ze wskazanych w art. 956 k.c. przesłanek bezwzględnej niezdolności do bycia świadkiem, które z natury rzeczy nie mogą mieć zastosowania do osób prawnych. Powstaje natomiast pytanie, czy art. 957 k.c., regulujący względną niezdolność do bycia świadkiem, może mieć zastosowanie w drodze analogii w wypadku, gdy w testamencie została przewidziana korzyść dla osoby prawnej. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 maja 1976 r., III CRN 9/76 (nie publ.) wypowiedział pogląd, że wprowadzone w art. 957 § 1 k.c. ograniczenie, iż nie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść, nie odnosi się do członków organu osoby prawnej. Z poglądem tym należy się w zasadzie zgodzić, chociaż w piśmiennictwie przeważa odmienne zapatrywanie. Jest ono uzasadniane w szczególności tym, że - zgodnie z art. 38 k.c. - działanie organów osoby prawnej jest działaniem osoby prawnej. Nie można jednak twierdzić, że każde działanie osoby wchodzącej w skład organu osoby prawnej może być uważane za działanie w jej imieniu. Inaczej należałoby ocenić jedynie sytuację, gdy jako świadek przy sporządzeniu testamentu wystąpiłaby osoba upoważniona do składania oświadczeń za osobę prawną (członek albo członkowie organu, pełnomocnik, prokurent). Wprawdzie osoba prawna nie stawałaby się w takiej sytuacji świadkiem przy sporządzeniu testamentu, bo nim być nie może, ale byłyby podstawy do zastosowania w drodze analogii art. 957 § 1 k.c. Podobnie w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu członek korporacyjnej osoby prawnej, dla której została przewidziana korzyść w testamencie. Inaczej należałoby jednak ocenić sytuację, gdyby świadkiem był np. jedyny albo większościowy wspólnik w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. W konkluzji należy zatem przyjąć, że członek organu osoby prawnej w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu, w którym została przewidziana dla tej osoby jakakolwiek korzyść.

W niniejszej sprawie świadkami przy sporządzeniu testamentu ustnego, w którym spadkobiercą została ustanowiona Gmina U., byli m.in. sołtys i jego małżonka. Sołtys nie jest organem gminy, ale organem wykonawczym sołectwa (art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 594 ze zm.) będącego jednostką pomocniczą gminy (art. 5 ust. 1 tej ustawy). Oczywiście zatem mógł być świadkiem przy sporządzeniu testamentu.

Wnioskodawczyni, zarzucając naruszenie art. 952 § 1 k.c., kwestionuje istnienie u spadkodawczyni obawy rychłej śmierci jako przesłanki uzasadniającej sporządzenie testamentu ustnego. Zarzut ten stanowi jednak wyłącznie polemikę z prawidłowymi ustaleniami faktycznymi sądów obu instancji, które przekonująco wyjaśniły, że L. S., sporządzając testament ustny tydzień przed śmiercią, znajdowała się w ciężkim stanie i nie mogła pisać. W niniejszej sprawie ustaleń jest zatem oczywiste, że istniała obawa rychłej śmierci spadkodawczyni.

Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 948 § 1 w związku z art. 962 k.c. zmierza do zakwestionowania stanowiska Sądu Okręgowego, że oświadczenie woli spadkodawczyni zostało złożone bez zastrzeżenia warunku. Również w tym wypadku jest to wyłącznie polemika z prawidłowymi ustaleniami faktycznymi sądów obu instancji. Testament ustny, sporządzony dnia 13 czerwca 2010 r., nawiązuje do testamentu własnoręcznego z maja 2004 r., który - jako sporządzony z zastrzeżeniem warunku - był nieważny. O ile jednak testament na rzecz Fundacji Pomocy Osobom Niepełnosprawnym w S. był rzeczywiście warunkowy, o tyle testament z dnia 13 czerwca 2010 r., w którym jako spadkobierca została ustanowiona Gmina U., został sporządzony w sytuacji, gdy spadkodawczyni już korzystała z opieki Gminy.

Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c. orzekł, jak w sentencji.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 04/2019

teza oficjalna

Członek organu osoby prawnej w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu, w którym została przewidziana dla tej osoby jakakolwiek korzyść.

teza opublikowana w „Rocznikach Nauk Prawnych”

Członek organu osoby prawnej w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu, w którym została przewidziana dla tej osoby jakakolwiek korzyść. Podobnie w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu członek korporacyjnej osoby prawnej, dla której została przewidziana korzyść w testamencie.

(postanowienie z dnia 16 października 2014 r., III CSK 301/13, W. Katner, I. Koper, K. Pietrzykowski, OSP 2015, nr 12, poz. 117)

Glosa

Grzegorza Wolaka, Roczniki Nauk Prawnych 2018, nr 2, s. 149

Glosa ma charakter częściowo krytyczny.

W ocenie autora glosy, choć rozstrzygnięcie wydane przez Sąd Najwyższy w rozpoznawanej sprawie było trafne, nie można zgodzić się z wyrażonymi w nim poglądami odnośnie do możliwości bycia świadkiem testamentu, w którym przewidziana została korzyść dla osoby prawnej, przez piastuna organu tej osoby lub jej członka (wspólnika). Właściwe jest zapatrywanie przeciwne, a mianowicie, że świadkiem przy sporządzaniu testamentu, w którym została przewidziana jakakolwiek korzyść dla osoby prawnej, nie może być co do zasady ani piastun organu takiej osoby prawnej, ani żaden z członków (wspólników) korporacyjnej osoby prawnej.

Jeżeli chodzi o niezdolność osób wchodzących w skład organu osoby prawnej do bycia świadkiem testamentu, w którym przewidziano korzyść dla tej osoby, do wniosku takiego prowadzi, według glosatora, zastosowanie w drodze analogii art. 957 § 1 zdanie drugie k.c. wyłączającego możliwość bycia świadkiem przez osoby bliskie uzyskującego korzyść w testamencie. Uzasadnienie tego przepisu jest bardzo podobne do tego, które przemawia za wyłączeniem możliwości pełnienia tej roli przez osobę wchodzącą w skład organu osoby prawnej, jeżeli dla osoby prawnej przewidziano korzyść w testamencie – nie można przyjmować spełnienia przez te podmioty kryteriów obiektywizmu i bezstronności wymaganych dla świadka testamentu. Przeciwko sięgnięciu po taką analogię nie przemawia także reguła exceptiones non sunt extendendae, ponieważ wartości stanowiące uzasadnienie dla normy art. 957 k.c. są istotniejsze.

W ocenie glosatora, również członek korporacyjnej osoby prawnej nie może w zasadzie być świadkiem testamentu, w którym została przewidziana korzyść dla tej osoby, członkowie bowiem (udziałowcy, wspólnicy) są pośrednio zainteresowani w uzyskaniu korzyści przez osobę prawną a przysporzenie majątku przez tę osobę ma bezpośredni wpływ na wartość majątku wspólnika przez udział. Nie jest zatem wówczas spełnione wymaganie bezstronności i braku osobistego interesu w ukształtowaniu treści testamentu. Wyjątek w tym zakresie można by natomiast uczynić dla jednostek samorządu terytorialnego i Skarbu Państwa ze względu na specyfikę tych osób prawnych.

W rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy sprawie świadkiem testamentu ustnego, w którym przyznano korzyść gminie, był sołtys jednego z sołectw tej gminy. Ponieważ sołtys nie jest organem gminy, lecz organem wykonawczym sołectwa, czyli jednostki pomocniczej gminy, glosator uznał za prawidłową wyrażoną przez Sąd Najwyższy ocenę, że mógł on być świadkiem testamentu przewidującego korzyść dla gminy.

***************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2017

Glosa

Michała Niedośpiała, Palestra 2017, nr 4, s. 100

Glosa ma charakter krytyczny.

Komentator stwierdził, że świadkami testamentu nie mogą być członkowie organu osoby prawnej ani wspólnicy (akcjonariusze) przy testamencie na rzecz tej osoby prawnej lub tej spółki. Mogą być nimi osoby reprezentujące osobę prawną, np. pełnomocnicy, prokurenci, przedstawiciele ustawowi niebędący jednocześnie członkami organów osoby prawnej. Inaczej rzecz ujmując, autor uznał, że art. 956 i 967 k.c. mają w drodze analogii zastosowanie do osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej, a także w drodze analogii art. 84 Prawa o notariacie i art. 24 § 1 pkt 7 k.p.c. mają zastosowanie do osoby fizycznej będącej osobą urzędową powołaną do sporządzenia testamentu alograficznego – w przypadku przysporzenia w testamencie na rzecz tej osoby prawnej.

Zdaniem glosatora, te same motywy (ochrona bezinteresowności świadka) tkwią u podstaw art. 957 k.c., zarówno na tle osób fizycznych, jak i prawnych.

***************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 01/2016

Glosa

Pawła Księżaka i Katarzyny Duszyńskiej-Misarko, Orzecznictwo Sądów Polskich 2015, nr 12, poz. 117

Glosa ma charakter krytyczny.

Autorzy zauważyli, że świadkiem może być wyłącznie człowiek działający za siebie, we własnym imieniu, a nie za kogoś, w czyimś imieniu lub na czyjś rachunek. Przypomnieli, że obecność świadków przy sporządzaniu testamentu ma zapewnić, że będzie można odtworzyć rzeczywistą i niezdeformowaną wolę testatora. Stwierdzili, że działanie organów beneficjenta jako świadków w sposób rażący uchybia wymogowi obiektywizmu. Uznali, że każdy piastun organu osoby prawnej jest wyłączony jako świadek w wypadku, gdy osoba prawna jest beneficjentem. Nie dostrzegli jednocześnie argumentów przemawiających za wyłączeniem z grona świadków pełnomocnika lub prokurenta osoby prawnej uzyskującej korzyść. Odrzucili ponadto pogląd, że świadkiem może być udziałowiec korporacyjnej osoby prawnej. Ocenili przy tym jako dowolne zróżnicowanie przez Sąd Najwyższy sytuacji jedynego lub większościowego wspólnika oraz wspólnika mniejszościowego. Przedstawili również propozycję odrębnego rozwiązania analizowanego zagadnienia w odniesieniu do jednostek samorządu terytorialnego i Skarbu Państwa, postulując, by zakazem z art. 957 k.c. objąć piastunów organów władzy wykonawczej samorządu terytorialnego oraz kierowników jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa otrzymujących korzyść.