Uchwała z dnia 1968-05-13 sygn. III CZP 19/68

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 19/68

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 13 maja 1968 r.

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej T. Potapowicza, po rozpoznaniu wniosku Prezesa Sądu Najwyższego Izby Cywilnej z dnia 1 lutego 1968 r. o podjęcie uchwały dla wyjaśnienia wątpliwości powstałej na tle wykładni art. 13 § 2 w związku z art. 382 i 670 k.p.c.:

"Czy na skutek rewizji od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku postanowienie to może ulec zmianie na niekorzyść uczestnika, który wniósł rewizję, gdy inni uczestnicy postępowania nie zaskarżyli postanowienia?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Na skutek rewizji od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku sąd nie może uchylić ani zmienić postanowienia na niekorzyść uczestnika, który wniósł rewizję, jeżeli inni uczestnicy postępowania postanowienia tego nie zaskarżyli.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zakaz reformationis in peius, którego istota polega na tym, że sytuacja prawna osoby wnoszącej środek odwoławczy nie może ulec pogorszeniu, jeżeli jej przeciwnik orzeczenia nie zaskarżył, może na pozór nasuwać wątpliwości z punktu widzenia podstawowej zasady socjalistycznego postępowania sądowego, jaką jest dążenie do ujawnienia prawdy obiektywnej.

W rzeczywistości jednak zakaz ten nie tylko nie koliduje z zasadą prawdy obiektywnej, lecz stanowi jeden ze środków jej realizacji.

Uwolnienie bowiem skarżącego od obawy, że wskutek wniesienia środka odwoławczego sytuacja jego może ulec pogorszeniu nawet wtedy, gdy jego przeciwnik środka takiego nie złoży, ułatwia podjęcie decyzji o zaskarżeniu orzeczenia, które obywatel uważa za naruszające jego prawa. W obowiązującym zaś systemie dwuinstancyjnym usuwanie zbędnych przeszkód wnoszenia środków odwoławczych, przyczyniając się do rozszerzenia zakresu kontroli prawidłowości orzeczeń przez sądy rewizyjne, służy urzeczywistnieniu zasady prawdy obiektywnej w cywilnym postępowaniu sądowym.

Pod rządem dawnego prawa procesowego zakaz reformationis in peius, powszechnie uznawany w orzecznictwie, wyprowadzano z zasady związania sądu rewizyjnego granicami rewizji, lecz stosowano go także - bez żadnych wątpliwości - do wypadków, w których sąd rewizyjny władny był wychodzić poza granice wniosków rewizji uznając, że może to mieć miejsce tylko na korzyść skarżącego (in melius). Natomiast w obecnie obowiązującym kodeksie zakaz reformationis in peius opiera się na wyraźnym przepisie art. 382 k.p.c., który stanowi, że sąd nie może uchylić ani zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej rewizję, chyba że strona przeciwna również wniosła rewizję. Jest przy tym godne podkreślenia, że podczas gdy projekt kodeksu postępowania cywilnego opublikowany w 1955 r. przewidywał w art. 291 § 2 dopuszczalność orzeczenia na niekorzyść skarżącego, jeżeli zachodzi naruszenie interesu Państwa Ludowego lub nieważność postępowania, to obowiązujący k.p.c. żadnego wyłączenia zakazu reformationis in peius nie zawiera.

Zakaz reformationis in peius może być - z istoty rzeczy - aktualny tylko w sytuacji, w której sąd nie jest związany granicami wniosków rewizji. Jeżeli bowiem, jak to przewiduje art. 381 § 1 k.p.c., sąd rewizyjny rozpoznaje sprawę w granicach rewizji, możliwość uchylenia lub zmiany orzeczenia na niekorzyść osoby, która rewizję wniosła, gdy rewizji przeciwnika nie ma, z reguły nie wchodzi w rachubę.

W sprawach natomiast, o których mowa w art. 381 § 2 k.p.c., pogorszenie sytuacji skarżącego byłoby w takiej sytuacji możliwe, gdyby nie stał temu na przeszkodzie zakaz reformationis in peius, który sprawia, że wyjście sądu rewizyjnego poza granice wniosków rewizji nie może do takiego pogorszenia doprowadzić.

Pogorszenie sytuacji skarżącego ze względu na zakaz reformationis in peius nie może nastąpić zarówno wtedy, gdy sąd rewizyjny wydaje orzeczenie reformatoryjne, czyli zmienia wyrok i orzeka co do istoty sprawy (art. 390 § 1), jak i wtedy, gdy wyrok w całości lub części uchyla i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (art. 388 § 1). W razie częściowego bowiem uchylenia wyroku przeszkodę do pogorszenia sytuacji skarżącego przez sąd pierwszej instancji rozpoznający ponownie sprawę stanowi prawomocność wyroku w pozostałej części.

Przytoczone poprzednio zasady odnoszące się do zakazu reformationis in peius w procesie stosuje się także - w myśl art. 13 § 2 k.p.c. - do postępowania nieprocesowego, "chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej". Ponieważ przepisy ogólne o postępowaniu nieprocesowym wyłączenia takiego nie zawierają, rozstrzygnięcie rozważanego zagadnienia prawnego zależy od odpowiedzi na pytanie, czy co do stwierdzenia nabycia spadku istnieją przepisy, na podstawie których należałoby wyłączyć zakaz reformationis in peius w postępowaniu dotyczącym orzeczeń w tym przedmiocie.

Przepisów takich nie ma.

Przede wszystkim należy podkreślić, że spraw o stwierdzenie nabycia spadku nie można zaliczyć do żadnej z kategorii spraw, w których sąd rewizyjny na podstawie art. 13 § 2 w związku z art. 381 § 2 k.p.c. nie byłby związany granicami wniosków rewizji.

Nie można też dopatrzyć się podstaw do wyłączenia omawianego zakazu w "niepodzielnym" charakterze postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku, które w myśl art. 677 § 1 k.p.c. powinny wymieniać "spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów". Jak to już bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów z dnia 13 marca 1967 r. III CO 89/65 (OSNCP 7-8 z 1967 r., poz. 118), przepis ten oznacza tylko, że postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku powinno w ostatecznym wyniku obejmować wszystkich spadkobierców i określać ich udziały w spadku, nie wyłącza on natomiast jego częściowej tylko korektury, gdy tego jedynie dotyczy wniosek rewizji.

Należy dodatkowo podkreślić, że jeśli częściowo korektura zaskarżonego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku wymaga jego uchylenia, to uchylenie takie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania - w związku z zakazem reformationis in peius - może dotyczyć jedynie zaskarżonej części postanowienia, które poza tym zachowuje swą prawomocność.

Nie prowadzą wreszcie do odmiennego wniosku wątpliwości, jakie w stosunku do zakazu reformationis in peius mogłyby mieć źródło w niżej wyszczególnionych przepisach prawa zarówno materialnego, jak i formalnego.

Mianowicie, w myśl art. 1025 § 1 k.c. sąd stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę na wniosek osoby mającej w tym interes. Jednakże ani wskazanie spadkobiercy przez wnioskodawcę, ani też oświadczenia uczestników postępowania nie ograniczają rozstrzygnięcia sądu, który stosownie do art. 677 § 1 k.p.c. obowiązany jest stwierdzić nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. Odpowiednio do tego art. 670 § 1 k.p.c. zobowiązuje sąd spadku do badania z urzędu, kto jest spadkobiercą, a w szczególności do wyjaśnienia, czy spadkodawca pozostawił testament, i ewentualnie do podjęcia czynności potrzebnych do uwzględnienia praw spadkobiercy testamentowego.

Te szerokie uprawnienia sądu orzekającego w pierwszej instancji o stwierdzeniu nabycia spadku nie mogą być jednak tak interpretowane, by miały one w istotny sposób naruszać mechanizm postępowania sądowego, w szczególności zaś zasady, na których opiera się tok instancji. Jedną z takich istotnych zasad jest zakaz reformationis in peius.

Za argument dodatkowy przemawiający za tym stanowiskiem służyć może przepis art. 679 § 1 k.p.c., który ogranicza prawo uczestników postępowania do żądania uchylenia lub zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku stanowiąc, że mogą się oni tego domagać tylko wówczas, gdy żądanie opierają na podstawie, której nie mogli powołać w poprzednim postępowaniu, oraz przed upływem roku od dnia, kiedy możność tę uzyskali. Jeżeli bowiem nawet w przewidzianym przez k.p.c. szczególnym postępowaniu o uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku kodeks liczy się z możliwością utrwalenia się sytuacji w zakresie dziedziczenia, niezgodnym z prawem, w razie bezczynności osoby uprawnionej, to tym bardziej brak podstaw do przekreślenia zasady reformationis in peius w postępowaniu rewizyjnym w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku. Nie przemawia też za tym wzgląd na interes społeczny, skoro w wypadkach krańcowych korektura wadliwego orzeczenia może być dokonana w trybie rewizji nadzwyczajnej.

Przytoczone poprzednio argumenty prowadzą do wniosku, że w postępowaniu dotyczącym stwierdzenia nabycia spadku zakaz reformationis in peius obowiązuje.

Z tych zasad, na przedstawione składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, należało udzielić odpowiedzi sformułowanej w sentencji.

OSNC 1968 r., Nr 12, poz. 205