Wyrok z dnia 2005-04-22 sygn. II CK 594/04

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt II CK 594/04

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 kwietnia 2005 r.

Radykalna zmiana ustroju gospodarczego, która nastąpiła po 1990 r. może być uznana za „nadzwyczajną zmianę stosunków” w rozumieniu art. 357¹ k.c. Jeżeli z konwersją umowy dokonywaną na podstawie art. 357¹ k.c., łączy się konieczność poniesienia dodatkowych kosztów, to podejmując decyzję o ich rozłożeniu między stronami, sąd powinien uwzględniać przede wszystkim, w interesie której strony dochodzi do zmiany umowy.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian

SSA Dariusz Zawistowski

w sprawie z powództwa P.(...) - Spółki Akcyjnej w Ł.

przeciwko E.(…) - Spółce Akcyjnej w P.

obecnie "D.(…)"- Spółka Akcyjna o nakazanie i zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 kwietnia 2005 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 kwietnia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Po ostatecznym sprecyzowaniu roszczenia powód wnosił o nakazanie pozwanemu, aby w ciągu czterech miesięcy od uprawomocnienie się wyroku dokonał na swój koszt zmiany przebiegu odcinka magistrali cieplnej przechodzącej przez działkę powoda oraz aby zawarł z powodem umowę określającą sposób i zasady korzystania z tego odcinka ciepłociągu.

Sąd Okręgowy w P. po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 22 października 2003 r. oddalił powództwo. Ustalił, że pozwany za zgodą poprzednika prawnego powoda zarządzającego nieruchomością, w połowie lat osiemdziesiątych wkroczył na nią w celu budowy odcinka magistrali cieplnej napowietrznej. Przebieg trasy magistrali został wytyczony przy uwzględnieniu wniosków powoda, zgodnie z ówczesnym planem zagospodarowania przestrzennego oraz planem realizacyjnym. Obecnie powód rozwijając działalność inwestycyjną chce zbudować na nieruchomości nowoczesny magazyn na leki o pow. co najmniej 4.500 m², jednakże przeszkadza mu w realizacji tego zamiaru usytuowanie ciepłociągu, stąd żądanie jego przesunięcia. Sąd Okręgowy uznał to roszczenie za niezasadne. W ocenie Sądu nie można mówić, żeby nadzwyczajna zmiana stosunków pociągała za sobą nadmierne trudności w znoszeniu przez powoda ograniczeń w korzystaniu z nieruchomości przez którą przechodzi magistrala cieplna, albo żeby groziło mu nadmierną stratą. Żądanie powoda ma charakter ściśle indywidualny, związany bezpośrednio z przedmiotem prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Natomiast działalność gospodarcza pozwanego ma szerszy wymiar społeczny i nie może być chroniona słabiej niż działalność powoda. Dlatego Sąd uznał, że nie są spełnione przesłanki sądowej zmiany umowy przewidziane w art. 357¹ k.c. i oddalił powództwo.

Na skutek apelacji powoda od tego orzeczenia Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2004 r. zmienił je i dokonał modyfikacji łączącego strony stosunku zobowiązaniowego co do przebiegu ciepłociągu przez nieruchomość powoda. Nakazał pozwanej przesunięcie tego ciepłociągu według opracowanej przez nią koncepcji przedstawionej w piśmie z dnia 15 lutego 1999 r. nr (…), pozostawiając pozwanej wybór jednego z dwóch wariantów zmiany przebiegu magistrali. Jednocześnie Sąd Apelacyjny ustalił, że koszt jej przesunięcia powinny ponieść obie strony po połowie.

Wyrok Sadu Apelacyjnego zaskarżyła kasacją pozwana. Zarzuciła naruszenie art. 357¹ k.c. oraz art. 382, art. 233 § 1, art. 217 § 2 , art. 328 § 2 i art. 391 k.p.c., wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę przez oddalenie apelacji i obciążenie powoda kosztami procesu za wszystkie instancje.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarżąca bezskutecznie kwestionuje samą zasadę prawną zastosowania w sprawie art. 357¹ k.c. Przepis ten, w przeciwieństwie do swojego poprzednika, jakim był art. 269 k.z., nie wyszczególnia, nawet przykładowo, jakie wydarzenia o charakterze nadzwyczajnym usprawiedliwiają ingerencję sądu w treść łączącego strony stosunku zobowiązaniowego, prowadzącą do zmiany tego stosunku a nawet jego rozwiązania. Posługuje się ogólną formułą o „nadzwyczajnej zmianie stosunków”, z powodu której „spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidziały przy zawieraniu umowy”. W tej elastycznej formule mieści się niewątpliwie radykalna zmiana ustroju gospodarczego, która miała miejsce poczynając od 1990 r., polegająca na przejściu od gospodarki nakazowo – rozdzielczej do gospodarki wolnorynkowej. Stanowiła ona „nadzwyczajną zmianę stosunków” nie tylko w sensie globalnym, ogólnopaństwowym, ale także w relacjach między stronami niniejszego procesu. Nie ulega wątpliwości, że poprzednik strony powodowej godząc, się w latach osiemdziesiątych na zainstalowanie magistrali cieplnej na swojej nieruchomości oraz na jej konkretne usytuowanie, nie mógł przewidzieć zmian gospodarczych, następujących po 1990 r., w wyniku których dalszy rozwój gospodarczy strony powodowej uzależniony jest od pobudowania na tej nieruchomości nowych magazynów. Brak tej inwestycji ograniczać będzie możliwości tego rozwoju, przynosząc stronie powodowej rażące straty. Wbrew więc zastrzeżeniom skarżącej uznać należy, że sytuacja taka spełnia przesłanki zastosowania w sprawie art. . 357¹ k.c. Mimo to zaskarżony wyrok nie może się ostać.

Przede wszystkim nie zawiera bowiem terminu, w jakim ma nastąpić jego realizacja, co czyni go niewykonalnym w trybie egzekucji. Rozsądne określenie tego terminu jest konieczne nie tylko ze względu na skomplikowany technicznie charakter przedsięwzięcia, polegającego na przesunięciu magistrali cieplnej, ale również na to, że mogą się z tym łączyć komplikację z dostarczaniem ciepła odbiorcom, co również należy wziąć pod uwagę przy ustalaniu tego terminu. Oprócz tego zarzutu kasacji natury formalnej, na uwzględnienie zasługuje też zarzut merytoryczny, dotyczący rozłożenia między stronami kosztów przewidywanej operacji przesunięcia ciepłociągu. Przepis art. 357¹ k.c. nakazuje uwzględniać w tej mierze zasady współżycia społecznego oraz interesy stron umowy. O ile zasadom współżycia społecznego Sąd Apelacyjny poświęcił w swoich rozważaniach sporo uwagi, to przesłanka interesu obu stron została potraktowana w sposób marginesowy. Tymczasem nie ulega wątpliwości, że planowana przez powoda inwestycja leży głównie w jego interesie, gdyż dzięki jej realizacji powód liczy na zdynamizowanie swojej działalności i na rozwój gospodarczy. Tę inicjatywę, jak każdą społecznie użyteczną, należy doceniać. Jest ona przecież podstawą działania gospodarki wolnorynkowej. Nie można jednak przejść obok zastrzeżeń pozwanej, że rozłożenie przez Sąd po połowie między stronami kosztów przesunięcia magistrali cieplnej było operacją bardziej mechaniczną niż wynikiem pogłębionego rozważenia interesów obu stron, jak tego wymaga art. 357¹ k.c. Należy zatem podkreślić, że jeżeli z konwersją umowy dokonywaną na podstawie tego przepisu, łączy się konieczność poniesienia dodatkowych kosztów, to podejmując decyzję o ich rozłożeniu między stronami, sąd powinien uwzględniać przede wszystkim, w interesie której strony dochodzi do zmiany umowy.

Z tych przyczyn kasacja podlegała uwzględnieniu (art. 393¹³ w zw. z art. 108 § 2 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2013

Radykalna zmiana ustroju gospodarczego, która nastąpiła po 1990 r. może być uznana za „nadzwyczajną zmianę stosunków” w rozumieniu art. 357¹ k.c. Jeżeli z konwersją umowy dokonywaną na podstawie art. 357¹ k.c., łączy się konieczność poniesienia dodatkowych kosztów, to podejmując decyzję o ich rozłożeniu między stronami, sąd powinien uwzględniać przede wszystkim, w interesie której strony dochodzi do zmiany umowy.

(wyrok z dnia 22 kwietnia 2005 r., II CK 594/04, A. Górski, E. Skowrońska-Bocian, D. Zawistowski, OSP 2006, nr 12, poz. 143)

Glosa

Magdaleny Bławat, Glosa 2013, nr 4, s. 48

Glosa jest krytyczna.

Autorka, analizując rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego, skoncentrowała się na problematyce dopuszczalności odwoływania się do pojęcia konwersji w kontekście klauzuli rebus sic stantibus przewidzianej w art. 357¹ k.c. W ocenie glosatorki,  komentowane orzeczenie stanowi przykład nieścisłego i mogącego prowadzić do nieporozumień posługiwania się pojęciem konwersji. Do takiego staniu rzeczy, w ocenie glosatorki, przyczyniła się geneza pojęcia konwersji oraz fakt, że istota tej instytucji nie została zdefiniowana w prawie polskim. Zdaniem autorki glosy,  uzasadniony jest pogląd, że uprawnienie sądu do modyfikacji stosunku umownego między stronami na podstawie 357¹ k.c. nie jest tożsame z zastosowaniem konwersji nieważnych czynności prawnych. W konkluzji glosatorka stwierdziła również, że pojęcie konwersji ma utrwalone znaczenie w języku prawniczym, a używanie tej instytucji jako synonimu dla pojęcia modyfikacji umowy wprowadza zbędny chaos terminologiczny i może powodować istotne wątpliwości natury teoretycznej.

Glosy do komentowanego wyroku napisali również W. Robaczyński (OSP 2006, nr 12, poz. 143) oraz  W. Borysiak (Glosa 2009, nr 3, s. 36).