Wyłączenie sędziego pozostającego z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obwiązki

Sytuacja, w której sędzia pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki, była przedmiotem zróżnicowanych wypowiedzi piśmiennictwa już pod rządami art. 54 pkt 1 k.p.c. z 1930 r., będącego odpowiednikiem obecnego art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. W niektórych wypowiedziach, pozostających jednak w mniejszości, akcentowano, że przepis ten zmierza zbyt daleko, obejmując bardzo szeroki krąg sytuacji związanych z pośrednim lub bezpośrednim wpływem wyniku postępowania na sytuację prawną sędziego, nie tylko w aspekcie prawa cywilnego, lecz także w płaszczyźnie publicznoprawnej. Dominowało jednak przekonanie, nawiązujące do wzorców funkcjonujących w państwach zaborczych (por. § 20 ust. 1 pkt 1 austriackiej Normy Jurysdykcyjnej, § 41 pkt 1 niemieckiego k.p.c.), że o oddziaływaniu wyniku sprawy na prawa lub obowiązki sędziego można mówić wtedy, gdy jest on współuprawnionym, współobowiązanym lub obowiązanym z tytułu regresu, względnie jeżeli sędzia jest wspólnikiem lub członkiem strony, poręczycielem lub zobowiązanym z tytułu regresu albo posiada służebność lub prawo zastawu na przedmiocie sporu; w innych jeszcze głosach podnoszono, że pośredni interes sędziego związany z jego statusem jako akcjonariusza lub mieszkańca gminy albo członka zrzeszeń publicznoprawnych nie jest podstawą wyłączenia ex lege, lecz może stanowić podstawę wyłączenia na wniosek strony.

Tendencja do unikania zbyt szerokiego postrzegania rozważanej podstawy wyłączenia widoczna jest także w piśmiennictwie na tle obowiązującego stanu prawnego, w którym - oprócz odniesień do orzecznictwa - wskazuje się jako uzasadniające wyłączenie sędziego z mocy ustawy przypadki współuprawnienia lub współobowiązania w różnych postaciach, w tym z tytułu regresu, lub przypozwania sędziego w sprawie. Niekiedy akcentowana jest także konieczność bezpośredniego wpływu wyniku sprawy na prawa lub obowiązki sędziego, choć stanowisko to jest także kwestionowane.

W judykaturze podniesiono, że przyczyną wyłączenia na podstawie art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. jest pozostawanie przez sędziego w takim stosunku prawnym z jedną ze stron, który oddziałuje na sferę jego praw lub obowiązków, a zatem prowadzi do powstania związku przyczynowego między wynikiem sprawy a prawami lub obowiązkami sędziego; chodzi przy tym o związek kauzalny, wpływający na sytuację prawną sędziego, nie zaś jedynie związek pośredni, dalszy lub hipotetyczny (por. uchwała SN z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP 76/06, wyrok SN z dnia 27 października 2017 r., IV CSK 730/16  i postanowienie SN z dnia 10 listopada 2020 r., II CSK 207/20).

W innym ujęciu zauważa się, że przyczyny wyłączenia sędziego z mocy ustawy nie stanowi jego pośredni interes w wyniku sprawy lub wskazuje na konieczność bezpośredniego oddziaływania zapadłego wyroku na stosunek prawny między sędzią a jedną ze stron, których sprawę miałby rozstrzygać (por. wyroki SN z dnia 14 stycznia 1998 r., I CKN 405/97 i z dnia 20 stycznia 2009 r., II CSK 229/08).

Przyczyny wyłączenia sędziego z mocy prawa opierają się na założeniu, że objęte nimi okoliczności są a priori niemożliwe do pogodzenia z koniecznością neutralnego osądu sprawy lub że wywołują one, a przynajmniej z dużym prawdopodobieństwem mogą wywołać, w odbiorze społecznym uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sądu. W przypadkach określonych w art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. okolicznością tą jest interes sędziego w określonym wyniku postępowania wynikający z tego, że jest on jego stroną lub jest on związany ze stroną taką więzią prawną, że wynik postępowania będzie kształtował (modyfikował, utrwalał, osłabiał) jego sytuację prawną, na którą składają się określone prawa i obowiązki. Chodzi zatem o respektowanie aksjomatycznej zasady nemo iudex in causa sua, z uwzględnieniem, że za „własną” (sua) ustawa uznaje nie tylko sprawę, w której sędzia jest stroną, lecz także taką, w której stroną nie jest, lecz jej wynik, z racji istniejącego między nim a stroną stosunku prawnego, rzutuje na jego prawa lub obowiązki (por. także art. 18 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, jedn. tekst: Dz. U. z 2022 r., poz. 329 i art. 40 § 1 pkt 1 k.p.k.).

Z językowego ujęcia art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. [verbum legis - „(…) oddziaływa na jego prawa lub obowiązki”] płynie jasny wniosek, że dla traktowania sprawy, w której sędzia nie jest stroną, jako „własnej” sprawy sędziego, związek między rozstrzygnięciem o żądaniu (wynikiem sprawy) a prawami lub obowiązkami sędziego musi mieć kauzalny charakter w tym sensie, że w następstwie relacji między sędzią a stroną wyrok kształtuje nie tylko sytuację prawną stron, lecz także sędziego. Nie jest wystarczające to, że wyrok może w przyszłości hipotetycznie wpłynąć na prawa lub obowiązki sędziego (por. odmiennie art. 24 § 1 pkt 1 in fine k.p.a.) – wpływ ten musi być rzeczywisty, a nie jedynie prognozowany lub prawdopodobny – i dotyczyć aktualnej sytuacji prawnej sędziego, nie zaś jedynie jego sytuacji faktycznej. O relacji takiej można mówić nie tylko wtedy, gdy skutki procesowe wyroku (art. 365 w związku z art. 366 k.p.c., art. 82 k.p.c.) będą obejmować sędziego, mimo że nie jest on stroną postępowania, lecz także wtedy, gdy wyrok w płaszczyźnie prawa materialnego (prywatnego lub publicznego) wpływa na zakres uprawnienia lub obowiązku sędziego wobec innego podmiotu, niekoniecznie będącego stroną postępowania lub może stanowić źródło roszczeń na rzecz sędziego lub przeciwko niemu, jako poręczycielowi, dłużnikowi rzeczowemu, wspólnikowi odpowiedzialnemu osobiście za zobowiązania spółki lub osobie ponoszącej z innego powodu odpowiedzialność za cudzy dług (por. uchwała SN z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP 76/06).

Wyłączenia ex lege na podstawie art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. nie uzasadnia natomiast sytuacja, w której sędzia zawarł ze stroną postępowania umowę podobną lub obejmującą analogiczne postanowienia do umowy, która stanowi podstawę roszczeń będących przedmiotem sporu.

Uchwała SN z dnia 13 maja 2022 r., III CZP 83/22

Standard: 63161 (pełna treść orzeczenia)

Określenie strony w art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. jest użyte w znaczeniu ścisłym, a więc obejmuje jedynie sytuacje, gdy sędzia jest powodem lub pozwanym w procesie lub uczestnikiem w postępowaniu nieprocesowym oraz interwenientem ubocznym.

Postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 2021 r., V CO 1/21

Standard: 68750 (pełna treść orzeczenia)

Sędzia jest wyłączony z mocy ustawy na podstawie art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. między innym w sprawie, w której z jedną ze stron pozostaje w takim stosunku prawnym, że jej wynik oddziaływa na jego prawa i obowiązki. Chodzi więc w tym wypadku o bezpośrednie oddziaływanie zapadłego wyroku na stosunek prawny istniejący pomiędzy sędzią, a jedną ze stron, których sprawę miałby rozstrzygać. Innymi słowy, w świetle dyspozycji tej normy wynik sprawy nie powinien mieć wpływu na jego prawa bądź obowiązki. 

Wyrok SN z dnia 20 stycznia 2009 r., II CSK 229/08

Standard: 63167 (pełna treść orzeczenia)