Majątkowy charakter zadośćuczynienia za krzywdę wskutek naruszenia dóbr osobistych (art. 445 , art. 448 k.c. i art. 94[3] § 3 k.p.)

Nie ulega wątpliwości, że zasądzenie na podstawie art. 448 k.c. odpowiedniej kwoty tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wskutek naruszenia dóbr osobistych zmierza do ochrony dóbr osobistych. Mimo tego przyjęto w orzecznictwie, że skoro sprawa obejmuje wyłącznie żądanie zapłaty zadośćuczynienia ma charakter majątkowy (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., I PZP 3/06, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 151 i powołane w jej uzasadnieniu orzecznictwo), gdyż obejmuje mające odrębny byt i podstawę prawną roszczenie majątkowe, które może być dochodzone odrębnie od środków ochrony dóbr o charakterze niemajątkowym. Innymi słowy, kwalifikacji sprawy, jako majątkowej nie pozbawia to, że roszczenie majątkowe zmierza do ochrony dóbr niemajątkowych.

Postanowienie SN z dnia 22 listopada 2013 r., III CZ 55/13

Standard: 15796 (pełna treść orzeczenia)

W doktrynie podkreśla się (A. Szpunar: Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 83), że zasady dotyczące przyznawania poszkodowanemu zadośćuczynienia, wykształcone na tle art. 445 k.c., powinny być stosowane także w odniesieniu do roszczenia z art. 448 k.c., z pewnymi dalszymi zastrzeżeniami. Po pierwsze, nie negując potrzeby ochrony wszystkich dóbr osobistych, trzeba podkreślić, że ich ciężar gatunkowy nie jest jednakowy. Takie dobra osobiste jak zdrowie, wolność, integralność seksualna zasługują na wzmożoną ochronę. Do podstawowych dóbr osobistych należy także cześć (godność w ujęciu art. 30 Konstytucji RP) jako wartość właściwa każdemu człowiekowi. Po drugie, w wielu wypadkach naruszenia dóbr osobistych objętych ochroną (art. 23 k.c.) stosowanie środków ochrony o charakterze niemajątkowym (art. 24 § 1 zdanie pierwsze i drugie k.c.) może być bardziej celowe niż zasądzanie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 24 § 1 zdanie trzecie k.c. w związku z art. 448 k.c.), które z konieczności nie może być nadmiernie wysokie. Po trzecie, orzecznictwo powinno z wielkim umiarem stosować art. 448 k.c. i nadać mu rozsądną treść. Tylko w razie poważnego naruszenia niektórych dóbr osobistych powinno być przyznawane zadośćuczynienie pieniężne.

Z art. 448 in fine k.c. wynika, że możliwa jest kumulacja zadośćuczynienia z niemajątkowymi środkami ochrony dóbr osobistych. System niemajątkowych środków ochrony dóbr osobistych został w prawie polskim bardzo rozbudowany. Niemajątkowymi środkami ochrony są roszczenia o zaniechanie oraz o usunięcie skutków dokonanego naruszenia, co może przybrać różne formy (Kodeks cywilny wymienia w szczególności złożenie przez sprawcę naruszenia oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie; treścią oświadczenia może być odwołanie wypowiedzi, przeproszenie, wyrażenie ubolewania). Wśród niemajątkowych środków ochrony osobne miejsce zajmuje powództwo o ustalenie, że doszło do naruszenia dóbr osobistych. Do majątkowych środków ochrony należą roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne oraz o odszkodowanie (art. 24 § 2 k.c.).

W postanowieniu z 30 grudnia 1983 r., II CZ 118/03 (OSPiKA 1985 nr 2, poz. 33, z glosą S. Grzybowskiego) Sąd Najwyższy przyjął, że żądanie przez poszkodowanego zasądzenia tylko określonej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża w związku z umyślnym naruszeniem jego dobra osobistego (art. 448 k.c.) podlega rozpoznaniu przez sąd wojewódzki (art. 17 pkt 1 k.p.c.). Jednakże w uchwale siedmiu sędziów z 26 czerwca 1985 r., III CZP 27/85 (OSNCP 1985 nr 12, poz. 185 z glosą K. Korzana OSPiKA 1987 nr 10, poz. 190), stanowiącej zasadę prawną Sąd Najwyższy stwierdził, że sądem rzeczowo właściwym do rozpoznania sprawy o uiszczenie przez sprawcę umyślnego naruszenia dóbr osobistych odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.) jest sąd rejonowy, chyba że wartość przedmiotu sporu przewyższa sumę pieniężną określoną w art. 17 pkt 4 k.p.c.

W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że żądanie uiszczenia sumy pieniężnej, bez względu na podstawę tego żądania, jest żądaniem procesowym majątkowym, a ściślej mówiąc - pieniężnym, między innymi przy określeniu zarówno wartości przedmiotu sporu, jak i właściwości rzeczowej sądu lub przy rozkładaniu świadczenia na raty.

Określone w pozwie żądanie pieniężne (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.) jest obiektywną kategorią ekonomiczną. Tego charakteru procesowego nie może zmienić treść uzasadnienia pozwu. Dokładnie określone w petitum pozwu żądanie zasądzenia kwoty pieniężnej, bez względu na to, czy ma ona stanowić zadośćuczynienie pieniężne (satysfakcję), czy represję za naruszenie dobra osobistego (art. 24, art. 445, art. 448 k.c.), nie może być uznane za roszczenie niemajątkowe, innymi słowy - za dochodzenie prawa niemajątkowego. Żądanie pieniężne oparte na przepisie art. 448 k.c. nie traci charakteru majątkowego, mimo że poszkodowany żąda zasądzenia sumy pieniężnej na rzecz organizacji społecznej. Podobnie nie jest pozbawiona charakteru majątkowego sprawa o zasądzenie symbolicznej złotówki. Nie budzi wątpliwości majątkowy charakter spraw o pieniężne zadośćuczynienie (satysfakcję) za naruszenie dóbr osobistych określonych w art. 445 § 1 i 2 k.c., które uwzględnia również art. 23 k.c. Roszczenie pieniężne z art. 445 k.c. jest co do swej istoty tego samego rodzaju co roszczenie z art. 448 k.c. Oba świadczenia spełniają obok funkcji represyjno-wychowawczej funkcję zadośćuczynienia (satysfakcji) za krzywdę.

Sprawy o uiszczenie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 445 k.c. podlegają rozpoznaniu przez sądy rejonowe, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przewyższa kwoty określonej w art. 17 pkt 4 k.p.c. Roszczenie pieniężne z art. 448 k.c. przysługuje "niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia". Może więc być dochodzone obok zadośćuczynienia pieniężnego z art. 445 k.c. Stanowi bowiem tylko dodatkową satysfakcję dla poszkodowanego oraz dodatkową sankcję dla sprawcy umyślnego naruszenia dobra osobistego, wymienionego w art. 445 k.c. Nie każda sprawa, której przedmiotem jest żądanie świadczenia pieniężnego za naruszenie niemajątkowego dobra osobistego, jest sprawą niemajątkową. Osobie, której dobro osobiste zostało bezprawnie naruszone, przysługują żądania o charakterze niemajątkowym (art. 24 § 1 k.c.) i żądania typu majątkowego (art. 24 § 2, art. 445 i art. 448 k.c.). Może z nimi wystąpić w odrębnych procesach według właściwości rzeczowej dla każdego z tych żądań. Może też oba typy żądań zgłosić łącznie w jednym procesie. W tym ostatnim tylko wypadku również żądanie z art. 448 k.c. podlega z mocy art. 17 pkt 1 k.p.c. rozpoznaniu przez sąd okręgowy. Podobnie ma się rzecz, jeżeli łącznie z powództwem o ochronę dobra osobistego wystąpiono z żądaniem zasądzenia odszkodowania na podstawie art. 415 i nast. k.c. Roszczenie z art. 448 k.c. może być dochodzone także w odrębnym procesie przed sądem właściwym rzeczowo ze względu na wartość tego roszczenia.

Przepis art. 17 pkt 1 k.p.c. daje jedynie możliwość, a nie stwarza obowiązku, dochodzenia tego roszczenia "łącznie" z prawami niemajątkowymi przed sądem okręgowym. Już w postanowieniu z dnia 17 listopada 1970 r., II CZ 151/70, LexPolonica, Sąd Najwyższy podkreślił, że roszczenie przewidziane w art. 448 k.c. ma charakter roszczenia samoistnego i że jego byt materialnoprawny nie jest uwarunkowany pozostałymi roszczeniami, wypływającymi z art. 24 k.c. Służącego pośrednio szeroko rozumianej ochronie majątkowej dóbr osobistych świadczenia pieniężnego z art. 448 k.c., jeżeli na to pozwala wartość przedmiotu sporu, można więc dochodzić przed sądem rejonowym.

Przytoczone powyżej rozważania Sądu Najwyższego, zawarte w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów z 26 czerwca 1985 r., III CZP 27/85, dotyczące charakteru roszczenia o świadczenie pieniężne z art. 448 k.c., które Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę co do zasady podziela, można odnieść wprost do roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 445 k.c. i art. 943 § 3 k.p.). Artykuł 448 k.c. w obecnie obowiązującym brzmieniu poszerzył znacząco zakres sytuacji, w których możliwe jest zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną szkodę niemajątkową, obejmując tą możliwością naruszenie wszelkich dóbr osobistych, a ponadto - przez użycie zwrotu "odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego" - potwierdził, że wyliczenie kwoty zadośćuczynienia w pieniądzu jest możliwe oraz że istnieje określona kwota, która wymaganiom tego zadośćuczynienia odpowiada. Według zgodnej opinii doktryny ewolucja tego przepisu zmierzała do rozszerzenia podstaw zasądzania zadośćuczynienia pieniężnego jako kompensaty za doznane cierpienia moralne, psychiczne lub inne ujemne doznania. W praktyce orzeczniczej analizowany instrument ochrony majątkowej, uzupełniający środki ochrony niemajątkowej w przypadku bezprawnego naruszenia dóbr osobistych, nie jest traktowany przez sądy jako nadzwyczajny. Przeciwnie, podkreślano niejednokrotnie, że roszczenie z art. 448 k.c. nie ma charakteru subsydiarnego, lecz ma charakter samodzielny; przysługuje obok zastosowania innych środków, koniecznych do usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, o ile te inne środki nie wyczerpują uprawnień osoby, której dobro osobiste naruszono (por. wyrok SN z 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1010/00, OSNC 2003 nr 4, poz. 56). Dążeniu do pełnego naprawienia krzywdy moralnej - tak dalece, jak to jest możliwe - daje wyraz art. 24 k.c. Z tym jednak, że krzywdę moralną (szkodę niemajątkową) naprawia się w polskim systemie prawa, zgodnie z przyjętym stanowiskiem doktryny i orzecznictwa, przede wszystkim poprzez środki ochrony niemajątkowej, ukierunkowane na usunięcie skutków wyrządzonej czynem bezprawnym krzywdy. Oba rodzaje roszczeń z art. 448 k.c. (według wyboru poszkodowanego - przyznanie zadośćuczynienia na jego rzecz albo zasądzenie sumy pieniężnej na cel społeczny) mają taki sam, kompensacyjny charakter oraz takie same przesłanki będą istotne dla określenia "odpowiedniej" sumy, podlegającej zasądzeniu na podstawie tego przepisu. Wyłączną albo dominującą funkcją zadośćuczynienia pieniężnego z art. 445 k.c., art. 448 k.c. i art. 94[3] § 3 k.p. jest funkcja kompensacyjna, co nadaje mu wyraźny charakter majątkowy.

Uchwała SN z dnia 5 października 2006 r., I PZP 3/06

Standard: 15795 (pełna treść orzeczenia)